Poniżej obszerny fragment sprawozdania dowódcy 1 dywizji piechoty z przebiegu zdobycia Pragi. Pewne nieścisłości należy złożyć na karb pisania dokumentu na gorąco oraz naturalnej chęci ukazania własnej jednostki w jak najlepszym świetle. Data powstania 15 wrzesień, Rembertów. Co rzadkie przedstawia wydarzenia prawie z godziny na godzinę.

Szczegółowy opis przebiegu działań dywizji w okresie od 10 do 15.IX.1944 r.

6.IX.1944 r. 1 DP otrzymała rozkaz przejścia do nowego miejsca rozlokowania i zluzowania w nocy z 8 na 9.IX.1944 r. jednostek 278 pp 175 DP na odcinku huta szkła, Międzylesie, (wył.) st. Międzylesie.

W nocy z 6 na 7,IX.1944 r. 1 DP przeszła do rejonu m. Michalin i ześrodkowała się: 1 pp — w rejonie wzg. 116,9, folw. Majdanek, 2 pp — Rycice, 3 pp — na południe od m. Michalin, kwatermistrzostwo i baon sanitarny w rejonie Rycice, Białek. Jednostki sztabowe — Radość. Sztab dywizji 800 m na wschód od kościoła w m. Radość.
Dywizja otrzymała rozkaz dowódcy 125 KP 47 armii, któremu została operacyjnie podporządkowana od 6.IX.1944 r., przerwać obronę nieprzyjaciela na odcinku: huta szkła, Międzylesie, wył, st. Międzylesie, nacierać w kierunku północno-zachodnim, zdobyć Utratę, zająć Pragę i wyjść na wschodni brzeg rz. Wisła.

W pułkach jeszcze dnia 5.IX. 1944 r. zostały stworzone baony szturmowe (po jednym baonie na każdy pułk), we wszystkich pozostałych batalionach po trzy grupy szturmowe na każdy batalion (w składzie: wzmocniony pluton każda).

W dniach 5, 7 i 8.IX.1944 r. przeprowadzono intensywne ćwiczenia tych baonów i grup szturmowych. W organizacji i ćwiczeniach pomagali oficerowie ze sztabu 1 armii, 47 armii, 125 KP i 1 DP.
W tym okresie -— dnia 7, 8 i 9.IX.1944 r. — artyleria 1 DP, wspierająca i własna, wstrzeliwała się, ustalała cele i przygotowała się do natarcia artyleryjskiego. Do sztabu 1 DP przyjeżdżali dowódcy i oficerowie wszystkich broni wspierających w celu uzgodnienia współdziałania i koordynacji współpracy.
1 DP wspierały: 13 brygada artylerii lekkiej, jeden dyon 23 brygady artylerii rakietowej M-31, 94 pułk moździerzy gwardii, 30 brygada artylerii ciężkiej, 100 brygada artylerii haubic, 139 brygada saperów 47 armii, oddział blokujący (w składzie: 27 miotaczy płomieni, saperzy, minerzy itd., razem 103 ludzi), 2 baon 58 brygady pancernej gwardii.
W pogotowiu do rozwinięcia sukcesu znajdowała, się reszta 58 brygady pancernej gwardii, działającej jednak tylko na rozkaz dowódcy 8 korpusu pancernego gwardii, + 1817 pas. Na 1 km frontu działały (biorąc pod uwagę moździerze) 154 lufy (w liczbę tę nie wchodzi 30 brygada artylerii ciężkiej, 100 brygada artylerii haubic, a także 12 M-31, które pracowały na korzyść całego korpusu).

W nocy z 8 na 9.IX.1944 r. 1 i 3 pp luzowały oddziały 278 pp 175 DP na wyżej wskazanym odcinku, a 2 pp ześrodkował się w rejonie m. Radość. Luzowanie odbywało się skrycie, z zachowaniem specjalnych środków ostrożności, ażeby nieprzyjaciel do ostatniej chwili nie wiedział, że działa tu Wojsko Polskie. Żołnierze otrzymali rozkaz zabraniający chodzenia i wysuwania się z okopów, wymagano martwej ciszy i bezruchu. W celu zabezpieczenia luzowania 1/2 pp zajął obronę wzdłuż północnego skraju m. Radość w pasie natarcia. Z rana 9.IX. 1944 r. po zakończeniu luzowania 1/2 pp został zdjęty z obrony i ześrodkował się w rejonie kościoła w m. Radość. Przed frontem dywizji broniły się oddziały 70 pp 73 DP nieprzyjaciela.

Przedni skraj nieprzyjaciela przebiegał: na lewym skrzydle przez Międzylesie mijał od zachodu ogród owocowy w m. Międzylesie i gwałtownie skręcał na północny wschód, idąc dalej skrajem lasu do wzg. 105,6. Nieprzyjaciel był dobrze zamaskowany, posiadał bardzo dobrze rozbudowaną obronę, którą zajmował (wg zeznań jeńców) od 5.VIII 1944 r. Przed jego przednim skrajem znajdowały się ciągłe pola minowe, zasieki z drutu kolczastego w dwa rzędy, spirale Bruno, DSB, BSB, murowane domy, przystosowane do obrony, posiadające otwory strzelnicze. Obrona składała się z dwóch linii (druga linia przechodziła na północnym skraju m. Anin). Poza tym nieprzyjaciel posiadał dużo artylerii 75, 105 i 150 mm, moździerze 6 i 10-Iufowe.
Z naszej strony teren na lewym skrzydle jest zupełnie otwarty, na prawym zaś przesłonięty lasem i zabudowaniami. Warunki terenowe i długotrwałość budowy obrony podkreślają trudność naszego zadania, gdyż zupełnie nie znaliśmy nieprzyjaciela i nic nie widzieliśmy, nieprzyjaciel zaś wszystko doskonale widział, miał każdy metr ziemi przestrzelony i obserwował nasze pozycje wyjściowe. Zwiadu (prócz obserwacji) prowadzić nam nie wolno było, ażeby nie demaskować się.

9.IX.1944 r. o godz. 6.00 dowódca dywizji wydał rozkaz do natarcia na dzień 10.IX.1944 r. 1 DP + środki wzmocnienia ma przerwać obronę nieprzyjaciela na odcinku: huta szkła, Międzylesie, (wył.) st. Międzylesie, zająć linię leśniczówka, kaplica (8711), wyjść na szosę Wawer — Zielona, rozwijać natarcie na m. Utrata, zająć Pragę i wyjść na wschodni brzeg rz. Wisła, nacierając w granicach: z prawa — Michalin, wzg. 96,6, folw. Antoniów, most na rz. Wisła (9100) (wszystkie punkty dla 207 pp włącznie, z wyjątkiem m. Michalin), z lewa — stacja, wzg. 91,5, skrzyżowanie szosy z torem kolejowym (9007), most na rz. Wisła (9001) (wszystkie punkty z wyjątkiem stacji dla 1 DP włącznie).
Sąsiad z prawa 207 pp 76 DP,
Sąsiad z lewa 278 pp 175 DP.

Dowódca dywizji zdecydował nacierać dywizją ugrupowaną w dwóch rzutach: 1 i 3 pp w pierwszym rzucie, 2 pp w drugim rzucie. Główne uderzenie nanieść lewym skrzydłem.
Pułkom przydzielono:
   3 pp — jedną baterię 76 mm 1 palu 2 działa SU-76 + 1 kompanię 139 batalionu saperów + 1 grupę blokującą. Grupa ABW-3: 3/1 palu 1 bateria 120 mm moździerzy. Wspiera — 316 pal.
   1 pp — jedną baterię 76 mm 1 palu + 4 działa SU-76 + 1 kompanię 139 batalionu saperów + jedną grupę blokującą. Grupa ABW-1: 1/1 palu I bateria 120 mm moździerzy. Wspiera — 477 pal.
   2 pp — jedną kompanię 1 batalionu saperów. Grupa ABW-2: 2/1 palu i bateria 120 mm moździerzy. Wspiera — 311 pal. Grupa ABW-2 do wprowadzenia do walki 2 pp wzmacnia grupę ABW-1 i wspiera 1 pp.

    Grupa AW dywizji — 30 brygada artylerii ciężkiej + 100 brygada haubic najcięższych pracują samodzielnie, wykonując zadania armijnych grup AB i ADD.
   Grupa ABW dywizji — 94 pułk moździerzy gwardii + 1 dyon 23 brygady M-31.
   Artyleria do „G” + 90 w całości działa scentralizowanie, z wyjątkiem środków przydzielonych pułkom.
   Czołgi — 2 baon 58 brygady pancernej gwardii + 2/1 baonu saperów działa z 1 pp.

Odwód dowódcy dywizji — 1 baon 2 pp + dywizyjna kompania rppanc + kompania parkowa 139 baonu saperów + 1 grupa blokująca + 1/1 baonu saperów + 6 dział SU-76.

Do natarcia dowódcy 1 i 3 pp ugrupowali pułki w trzy rzuty, mając w pierwszym rzucie baony szturmowe.
   1 pp — I rzut: 3 baon — dca kpt. Kapuściński.
   II rzut: 2 baon — dca mjr Dziewanowski.
   III rzut: 1 baon — dca kpt. Droguszewicz.

   3 pp — I rzut: 2 baon — dca kpt. Zalewski.
   II rzut: 1 baon — dca kpt. Laskowski.
   III rzut: 3 baon — dca por. Nowotny.
3 pp naciera na prawym skrzydle dywizji, 1 pp na lewym skrzydle dywizji.

2 pp za 1 pp, mając dwa baony w 2 rzutach i 1 baon za 3 pp w jednym rzucie.
   I rzut: 1 baon — dca kpt. Zagórski.
   II rzut: 2 baon — dca kpt. Laskowski.
   III baon za 3 pp — dca kpt. Romanowski.

10.IX.1944 r.
8.10. Po 10-minutowym przygotowaniu artyleryjskim 1/282 pp 175 DP— dowódca kpt. Szulgin, poszedł do natarcia, mając zadanie zdobyć fabrykę w m. Międzylesie na lewym skrzydle, stwierdzić tam obecność nieprzyjaciela i wziąć „języka”.
8.15. Baon wyparł nieprzyjaciela z transzei, zajął ją, wziął jednego jeńca i podszedł do fabryki.
8.35. Lewe skrzydło baonu wyszło za fabrykę, prawe zatrzymało się przed transze ją i zaległo.
9.15. Wzięto dwóch jeńców na prawym skrzydle baonu, które prowadziło w tym czasie walkę w domach i transzejach na prawo od fabryki.
9.15. Dowódca dywizji wydał rozkaz dowódcy 1 pp — swoim I rzutem posunąć się naprzód, zająć fabrykę i ubezpieczyć skrzydło 1/282 pp.
9.20. 3/1 pp ruszył do natarcia, wyparł resztki nieprzyjaciela z transzei, wziął trzech jeńców i zajął transzeję.
9.45. Dowódca dywizji wydał dowódcy 1 pp ponowny rozkaz zająć pierwszym rzutem fabrykę i okopać się, zaś drugim zająć pierwszą transzeję nieprzyjaciela.
10.10. 3/1 pp wspólnie z 1/282 pp zajął fabrykę i transzeję w prawo od niej — nieprzyjaciel uciekł.
10.25. Sąsiad z lewa 278 pp prawym skrzydłem posunął się naprzód i zajął st. Międzylesie.
10.30. Dowódca wydał rozkaz kpt. Szulginowi umocnić się, okopać, czekać na podejście 1 pp na prawym skrzydle, po czym wycofać się.
10.35. 3 i 1 pp otrzymały rozkaz przerwać wszelkie działania zwiadowcze i umocnić się na miejscu do rozpoczęcia ogólnego natarcia.
11.15. Rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie.
12.10. 3/3 pp wyszedł z transzei, posunął się naprzód i przycisnął się do ognia własnej artylerii.
12.15. Dowódca dywizji rozkazał 3 pp wrócić do transzei i nie wychylać się z niej, gdyż jest możliwość poniesienia strat od własnego ognia, wziąwszy pod uwagę, iż udział brały M-13 i M-31.
13,00. Piechota 3 i 1 pp poszła do szturmu. Prawe skrzydło 3 pp zatrzymało się na skutek opóźnienia wału ogniowego na prawym skrzydle, po chwili jednak poszło także za wałem ogniowym.
Nieprzyjaciel ogniem i żywą siłą stawiał opór, szczególnie na lewym skrzydle 1 pp, został jednak zniszczony, część zaś uciekła. O tej samej porze 207 pp 76 DP z prawa został zatrzymany silnym ogniem ze wzg. 205,6 -— zaległ i nie posuwał się naprzód. Lotnictwo szturmujące rozpoczęło działania na froncie.
3 pp posunął się do skraju lasu m. Anin i zatrzymał się na polach minowych wobec silnego ognia nieprzyjaciela, którego przedni skraj mało ucierpiał od ognia artylerii.
13.30. Został zabity na polu minowym dca 2/1 pp — mjr Dziewanowski.
Jeńcy zeznali, iż w m. Wawer stoi 173 pal, który na godz. 11.00 miał się wycofać na Modlin. W fabryce było 6 dział, które zdążyły uciec do m. Glinki. Dowódca dywizji dał rozkaz posuwania się naprzód II i III rzutom, w odległości 400 m od I rzutu.
14.05. Czołgi wysunęły się naprzód przed 1 pp, prowadząc walkę uliczną wspólnie z piechotą 1 pp w m. Anin. 1 pp wyszedł na drogę: Podkaczy Dół, Anin, wykonując w ten sposób pierwsze zadanie.
14.15. 1 pp zajął południową część m. Anin i podszedł na odległość 300 m do drogi Wawer — Zielona. O tej samej porze otrzymano wiadomość od dowódcy korpusu, że przechwycono dwa radiogramy niemieckie: niemiecka piechota trafiła pod silny ogień flankujący w m. Miłosna Stara i wycofuje się.
14.40. 3 pp jeszcze nie posuwał się, leżał przed pierwszą transzeją i polami minowymi pod ogniem nieprzyjaciela. Dowódca dywizji rozkazał dowódcy 3 pp wykorzystać sukces 1 pp, obejść z lewa, zniszczyć nieprzyjaciela od tyłu, rozminować drogę i posuwać się naprzód.
15.15. Dowódca 3 pp na czele 3 baonu obszedł las z lewej strony; grupy rozminowania przystąpiły do pracy.
15.20. Prawy sąsiad wyszedł 300 m na północ od szosy m. Miłosna Stara.
15.45. Lewy sąsiad prowadzi walkę o st. Wawer. 175 DP podsłuchała niemiecki radiogram, wywołujący czołgi do rejonu Wawer — Glinki (jest to przypuszczalnie manewr maskujący).
16.10. Nalot lotnictwa nieprzyjaciela na m. Radość (PD dywizji i stanowiska artylerii). Samoloty nieprzyjaciela po 7-minutowym ogniu naszej artylerii i naszego lotnictwa uciekły.
16.25. 3/3 pp po zrobieniu przejścia w polach minowych ruszył do szturmu, przerwał linię obrony nieprzyjaciela i poszedł naprzód; II rzut posuwa się z lewej strony.
17.15. 3 pp wyszedł na linię szosy warszawskiej, zajął leśniczówkę i szybko posuwał się naprzód.
17.20. Dowódca dywizji rozkazał 1 i 3 pp szturmować i zdobywać Glinki.
W tym czasie lewy sąsiad zajął st. Wawer. Zastów i Zbytki są jeszcze w rękach nieprzyjaciela. Prawy sąsiad wziął wzg. 96,6 i także posuwa się naprzód.
18.45. Mimo zaciekłego oporu, stawianego przez nieprzyjaciela siłą żywą i ogniem z zabudowań i lasu, 3 pp posunął się naprzód, zajął drogę Zielona — Wawer, prowadzi walkę o m. Czaplowizna.
18.50. 1 pp łamiąc silny opór nieprzyjaciela w m. Glinki, pod ogniem z huty szkła posunął się naprzód, zajął m. Glinki, wyszedł na drogę Czaplowizna — Wawer i dostał się pod ogień z m. Wygoda i lasku na wschód. O tej samej porze sąsiad z lewa wziął Zastów — Zbytki. Sąsiad z prawa podszedł do drogi Zielona — Wawer.
19.20. Nalot lotnictwa nieprzyjaciela odparty ogniem artylerii przeciwlotniczej.
19.30. 3 pp zajął m. Czaplowizna; prowadzi walkę ogniową z nieprzyjacielem w lesie na północ.
1 pp zatrzymany przed drogą silnym ogniem z m. Wygoda i wsi na północ od m. Wygoda i ogniem flankującym z m. Gocławek. Ten sam ogień zatrzymał posuwanie się lewego sąsiada.
20.05. Dowódca korpusu wydał rozkaz dywizji — rozszerzyć prawą granicę: cegielnia, skrzyżowanie szosy z torem kolejowym na północ m. Karolinówka — Kawęczyn, (wył.) cegielnia, do działań wieczorem i nocą.
Zadanie na noc: energicznymi działaniami w nocy w kierunku m. Kawęczyn opanować pętlę kolejową Nowy Rembertów. Dowódca dywizji rozkazał dowódcom pułków wyjść na drogę Wawer — Zielona jeszcze w dniu dzisiejszym. Za działania 1 DP w dniu 10.IX.1944 r. dowódca 1 DP otrzymał od marszałka K. Rokossowskiego podziękowania dla całego składu osobowego dywizji. Dowódca 1 armii gen. Z. Berling, który przyjechał wieczorem, także dziękował dowódcy 1 DP i całej dywizji.

11.IX. 1944 r.
W nocy z dnia 10 na 11 .IX. 1944 r. 1 i 3 pp kilkakrotnie przechodziły do szturmu po krótkich nawałach artyleryjskich, nieprzyjaciel jednak wzmocnił ogień i czujność. Posuwanie się naprzód było bardzo trudne i w rezultacie o godz. 3.00 1 pp zatrzymał się, nie dochodząc do drogi Wawer — Zielona.
Na minie poderwał się szef sztabu 1 pp kpt. Masalski wraz z IV pomocnikiem por. Silberspitzem. 1 pp pozostał w ten sposób bez sztabu, gdyż I pomocnika szefa sztabu w ogóle nie było. Na stanowisko szefa sztabu posłano tymczasowo PSO-1 kpt. Hopmana.

3 pp wyszedł na m. Czaplowizna i podszedł do polany z pojedyńczym domem, gdzie natknął się na pola minowe i zatrzymał. Przystąpiono do rozminowania.
2 pp wszedł do m. Anin.
5.05. 1 pp zajął m. Wygoda i osiodłał drogę. Nieprzyjaciel prowadził ogień z 5 pozostałych domów w m. Wygoda.
Dowódca korpusu wydał rozkaz — przygotować się do ogólnego natarcia i rozpocząć je o godz. 7.00 jednocześnie na całym froncie. O godz. 6.00 termin natarcia przesunięto na godz. 10.00.
10.00 — 10.10, Po 10-minutowej nawale artyleryjskiej, która zakończyła się salwą RS, piechota jednocześnie poderwała się do szturmu. Nasze lotnictwo rozpoczęło działanie nad frontem.
10.15. Nasz myśliwiec uderzył taranem w trzymotorowy bombowiec nieprzyjaciela. Samoloty spaliły się. Uratował się jeden lotnik Niemiec, którego wzięto do niewoli.
10.45. 3 pp napotkawszy silny opór w rejonie pętli kolei na południe od m. Rembertów obszedł ją z lewej strony i wyszedł na nasyp wzdłuż drogi Wygoda — Karolówka i o godz. 11.20, napotkawszy silny ogień ckm i kb, walczy o nasyp.
1 pp lewym skrzydłem osiągnął 2 ,,B” na torze kolejowym, prawym skrzydłem zatrzymał się, walcząc o domki na południowym skraju m. Kawęczyn.
14.15. 3 pp walczy na południowym skraju m. Kawęczyn, mając przedni skraj na linii drogi (na południowym skraju m. Kawęczyn z m.j Grochów do m. Karolówka). Nieprzyjaciel zaciekle broni się ogniem z m. Karolówka, południowego skraju m. Kawęczyn, cegielni i jezior. 1 pp zdobył prawym skrzydłem wzg. 87,3, lewym zaś podchodzi do skrzyżowania dróg Grochów.
Prawy sąsiad zajął Rembertów i posuwa się na m. Karolówka. Lewy sąsiad podszedł prawym skrzydłem do m. Grochów, lewym walczy o garbarnię i browar Gocławek. W ten sposób dywizja idzie z odsłoniętymi skrzydłami, gdyż zarówno w 1 i 3 pp został wysunięty naprzód drugi rzut, do którego wlały się resztki pierwszych rzutów, ze względu na rozszerzenie pasa natarcia i poniesione straty.
Pułki idą więc w dwóch rzutach. Z tyłu posuwa się 2 pp, tym niemniej nieprzyjaciel bardzo silnym ogniem flankującym przeszkadza w posuwaniu się i zadaje wielkie straty.
Dowódca dywizji prosi dowódcę korpusu o przyspieszenie posuwania się sąsiednich dywizji. Działania utrudniają ponadto informacje sąsiadów, którzy podają nie sprawdzone wiadomości.
Dowódcy pułków ciągle meldują o braku styczności z sąsiadami, którzy sądząc z ich informacji, powinni iść obok nas, pozostają zaś w terenie o 2—3 km.
15.30. Sztab przenosi się na nowe PD w m. Anin (na południowo-wschodni skraj).
17.45. Pod silnym ogniem frontalnym i ze skrzydeł, zaciekle walcząc z nieprzyjacielem, stawiającym silny opór, 3 pp zajął skrzyżowanie dróg na południowym skraju m. Kawęczyn i posuwa się dalej. W tym okresie nasza artyleria bardzo intensywnie obezwładnia wszystkie zauważone i wykryte środki ogniowe nieprzyjaciela, tak że opór ogniowy stawiany jest tylko bezpośrednio przed frontem 3 pp (który wykręcił front prawie na północ). Obezwładnić bliskich ogni nie można ze względu na niewielką odległość dzielącą nasz przedni skraj od nieprzyjaciela.
18.20. 1 pp podszedł do wzg. 86,2 i zaległ pod silnym ogniem z m. Kozia Górka, mając swe prawe skrzydło w rejonie czterech jezior.
19.00. Sąsiad opanował m. Karolówka, podszedł do lasu na zachód od m. Karolówka i zatrzymał się pod silnym ogniem z lasu.
Lewy sąsiad opanował ulicę z kościołem Grochów; jego lewe skrzydło zatrzymane przed frontem 90,9. W takich warunkach dywizja, napotkawszy bardzo silny opór, poniósłszy wielkie straty, mając odsłonięte skrzydła i sąsiadów, którzy się naprzód nie posuwają została zatrzymana i okopała się.
19.40. Dowódca dywizji rozkazał 2 pp podejść do rejonu las na wschód od m. Wygoda w gotowości do natychmiastowego działania.
21.00 Dowódca armii rozkazuje dowódcy dywizji nacierać naprzód do godz. 23.00, po czym okopać się, umocnić i być gotowym do działań w dniu 12.IX.1944
O godz. 22.30 ma rozpocząć działania nasze lotnictwo bombardujące. Dowódca dywizji wydał rozkaz 1 i 3 pp posuwać się naprzód. Główną uwagę zwrócić na odsłonięte prawe skrzydło (również z uwagi na wiadoŹmości od ludności cywilnej o 20—30 czołgach nieprzyjaciela w rejonie lasu na wschód od m. Kawęczyn).
2 pp posuwa się za 1 i 3 pp w gotowości do działań zza prawego skrzydła.

12.IX.1944 r.
2.40. Dowódca korpusu postawił dywizji konkretne zadanie na noc:
Wziąć wzg. 83,8, wzg. 86,2 i być gotowym do natarcia z rana do godz. 8.00. Jednakże w nocy wykonać tych zadań nie udało się, dopiero z rana około 7.00 3 pp ruszył naprzód, wykonał błyskawiczne uderzenie prawym skrzydłem, zniszczył broniącego się nieprzyjaciela, zmusił część do ucieczki, wyszedł za prawą, granicę dywizji na teren sąsiada, zagarnął Kawęczyn i podszedł do folw. Antoniów — wzg. 83,8. 1 pp podsunął się do wzg. 86,2, lecz nie zajął go.
7.40. Otrzymano rozkaz do natarcia na całym odcinku frontu na godz. 9.58 po 10-minutowym przygotowaniu artyleryjskim (od 9.48 do 9.58). Od godz. 10.00 do 10.30 ma działać nasze lotnictwo.
8.00. Z prawego skrzydła 3 pp 8 korpus pancerny wychodzi na rubież Zacisze — Drewnica.
9.40. 2 pp otrzymuje rozkaz wysunąć się naprzód, wejść w styk między 1 i 3 pp, zluzować 3 pp, który szedł w granicach prawego sąsiada i miał zadanie zdobyć folw. Antoniów oraz fort ze wzg. 92,8, osłaniać prawe skrzydło dywizji i po przejściu 2 pp wejść do drugiego rzutu. 2 pp miał wykonać zadania 3 pp w jego granicach, 3 pp zaś, po przejściu do II rzutu — posuwać się za 2 pp, osłaniając prawe skrzydło dywizji, gdyż prawy sąsiad został daleko w tyle (walczy w lesie Karolówka).
9.48. Rozpoczęło się przygotowanie artyleryjskie.
10.00. Piechota poszła do szturmu, nieprzyjaciel stawiał zaciekły opór, prowadząc ogień z dział strzelających na wprost z m. Elsnerów, folw. Dotrzyma, wzg. 92,8, Utrata. W m. Utrata i na zachodnim skraju m. Grochów są czołgi i działa samochodowe wkopane w ziemię. Szczególnie ciężko jest 3 pp, który ma przed sobą otwarty teren i miejscowość niższą od nieprzyjaciela. Mimo to 3 pp, obchodząc z prawa i z lewa Antoniów, posuwał się naprzód.
Lewy sąsiad walczył ciągle w rejonie kościoła na Grochowie, mając przed sobą wkopane czołgi nieprzyjaciela (jego przedni skraj: „B” na północ od folwarku — kościół na Grochowie). Ten stan rzeczy bardzo utrudnia sytuację 1 pp, który mając odsłonięte lewe skrzydło ciągle jest ostrzeliwany z m. Grochów ogniem flankującym i kontratakowany kilkakrotnie niewielŹkimi grupami piechoty nieprzyjaciela.
Dowódca dywizji uzgodnił współdziałanie z lewym sąsiadem. Został przygotowany scentralizowany ogień na wszystkie przeszkadzające rejony. Dowódcy pułków otrzymali rozkaz przygotowania ogni we własnym zakresie na przeszkadzające im rejony i o godz. 13.00 po 8-minutowym przygotowaniu artyleryjskim piechota znowu ruszyła do szturmu.
14.30. 3 pp współdziałając z prawym sąsiadem, który w tym czasie wyszedł na wysokość 3 pp — wziął folw. Antoniów i rozpoczął obchodzić z dwóch stron fort 92,8. 1 pp wziął wzg. 86,2. Dowódca korpusu rozkazał rozpocząć o godz. 16.00 ponowny ogólny szturm m. Praga.
16.00 Po krótkim przygotowaniu artyleryjskim piechota podniosła się i ruszyła do szturmu m. Praga.
16.40. Pierwszy wdarł się do m. Praga 3/1 pp — dowódca kpt. Kapuściński.
17.00 8 Messerschmittów nieprzyjaciela szturmowało 3 pp, lecz nieskuŹtecznie. Zestrzelono 2 samoloty nieprzyjaciela (osłaniająca naszą dywizję jednostka przeciwlotnicza Armii Czerwonej).
17.30. 3 pp bierze fort i otrzymuje rozkaz od dowódcy dywizji nacierać naprzód w kierunku: huta szkła, koszary i północny most, który należy zdobyć, a rozkaz o wyjściu do II rzutu odwołuje.
76 DP walczy o Elsnerów, odpierając kontrataki czołgów i piechoty z m. Ząbki. W tym okresie nieprzyjaciel zdążył podrzucić 19 dywizję pancerną, która z marszu swoim 74 pułkiem piechoty zmotoryzowanej, pułkiem czołgów i dział samochodowych poszła do walki, wykonując przeciwuderzenia na prawe skrzydło 3 pp, na lewe skrzydło i centrum 1 pp oraz czołowo na 2 pp.
18.20. 2 pp podchodzi do m. Utrata napotykając po drodze niezbyt mocny ogień. Dowódca 3 pp posłał grupę fizylierów przez Targówek w celu wzmocnienia 3 kompanii 3 pp, która wdarła się w głąb miasta.
18.30. Dowódcy 1 i 3 pp zabierając ze sobą radio wyjeżdżają do m. Praga.
19.00 Zauważono z PO dywizji działa pancerne „Ferdynand” i czołgi z rejonu Kamionek (około 8—10), które kontratakowały 1 pp w rejonie węzła dróg Praga i odrzuciły skrzydło 1 pp. Dowódca 1 pp prosił o ogień w rejonie na północ od fabryk, dokąd w tej chwili poszły czołgi.
19.30. W rejonie st. Utrata około 10 czołgów z piechotą kontratakowało posuwający się w tym kierunku 2 pp. Po odparciu kontrataku o godz. 20.00 pułk posuwał się dalej naprzód.
Stało się wiadome, że dwa południowe mosty przez rz. Wisła są zniszczone, zas dwa północne są całe i utrzymują je partyzanci. Marszałek K. Rokossowski rozkazuje przeć ile się da naprzód i zająć mosty.
21.00 3/1 pp zostaje kontratakowany przez 8 czołgów i około 100 ludzi piechoty na skrzydło w kierunku na wschodni skraj m. Utrata i na południe od niej, 3/1 pp poniósł bardzo ciężkie straty. Resztki 3/1 pp wspólnie z naszymi czołgami utrzymują jednak węzeł dróg Praga. Sąsiednia 175 DP wyszła na linię frontu 90,9, 1 km na północ, odsłaniając zupełnie skrzydło naszej dywizji.
Dowódca dywizji wydał rozkaz wystawić przynajmniej po dwie baterie dział 76 mm na każdy pułk do strzelania na wprost. Dowódca 13 brygady artylerii lekkiej, na skutek zakazu dowódcy artylerii dywizji, rozkazu powyższego wykonać nie mógł. Dowódca dywizji rozkazał wystawić wszystkie działa 76 mm 1 palu do strzelania na wprost.
23.00 Wobec niejasnej sytuacji szef sztabu i szef I oddziału wyjeżdżają do pułków, w celu dokonania osobistej kontroli na miejscu. Stwierdzają, że 1 pp dwoma rzutami znajduje się na południe od 92,8 frontem na zachód przed m. Utrata, jego trzeci rzut w rejonie cegielni Kawęczyn. Pułk okopał się i naprzód się nie posuwał, prowadził zwiad m. Utrata, gdyż był kontratakowany przez czołgi z rejonu Zacisze i węzła kolejowego Praga.
3 pp po wzięciu fortu zatrzymał się, ażeby wyjść do drugiego rzutu. W tym czasie 2 pp jednak jeszcze nie podszedł i dowódca dywizji, w celu wykorzystania sukcesu 1 pp, rozkazał 3 pp posuwać się w kierunku huty szkła, skrzyżowanie dróg, prawa granica koszar i wyjść na most. W chwili gdy 3 pp podchodził, mając na czele 3 kompanię nieprzyjaciel kontratakował siłą 12 — 14 czołgów i ok. jednej kompanii piechoty z m. Zacisze nadchodzącą 76 DP, która szybko cofnęła się. Czołgi skierowały się na południe, na m. Utrata, odcięły 3 kompanię 3 pp od reszty, kompania poszła naprzód na Targówek, doszła do koszar, gdzie o zmroku natknęła się na niemieckie czołgi i zawróciła, następnie zmyliła drogę i dołączyła do pułku w m. Kozia Górka.
W tym czasie 3 pp zatrzymał się na linii folw. Dotrzyma, wzg. 92,8, dwoma baonami odpierając czołgi nieprzyjaciela, W tym okresie 2 pp był ponownie kontratakowany przez 10—12 czołgów i piechotę ze strony węzła kolejowego.
1 pp, który posuwał się szybko wzdłuż toru kolejowego, otrzymał prze- ciwuderzenie 7 czołgów w rejonie węzła kolejowego z kierunku Kamionka i z zachodu frontalnie 3 czołgów, cofnął się początkowo prawym skrzydłem aż do m. Utrata, później jednak przeciwuderzenie zostało odparte przez grupkę 8 żołnierzy z jednym chorążym na czele, która spaliła 3 czołgi.
Pułk umocnił się na węźle dróg, poniósłszy ciężkie straty, tak że utwoŹrzono z niego jeden rzut. 2/1 pp wyszedł z granic pułku’ (posuwał się w drugim rzucie) na lewe skrzydło 2 pp.

13.IX.1944 r.
7.30 1 DP zmieniła swoje PD do rejonu „Pocisk” na południe od m. Rembertów Nowy.
7.00 2 i 3 pp poszły do natarcia i na godz. 9.30 wyrównały front z 1 pp. 3 pp wyszedł na skrzyżowanie na południowy zachód od m. Elsnerów, 2 pp zajął m. Utrata. Dowódca korpusu rozkazał o godz. 10.00 przejść do ogólnego natarcia na całym froncie.
10.00 Po 7-minutowym przygotowaniu artyleryjskim piechota poszła do szturmu i na godz. 12.00 3 pp, napotykając silny opór nieprzyjaciela (DSB i BSB), wyszedł na linię kościoła, południe od garbarni.
2 pp, napotykając silny ogień z łuku kolejowego na południe od kościoła,, posuwał się naprzód i wyszedł do rejonu huty szkła.
1 pp, mając odsłonięte lewe skrzydło, które znalazło się pod bardzo silŹnym ogniem flankującym, doszedł do 83,4 i został zatrzymany ogniem z m. Witołin. Prawy sąsiad posuwał się trochę z tyłu, za prawym skrzydłem 3 pp.
Lewy sąsiad zatrzymał się w m. Grochów przed frontem 90,9, przygotowując się do wzięcia go. Swoim położeniem zupełnie odsłonił nasze lewe skrzydło.
3 pp posuwał się ulicami miasta wzdłuż toru w kierunku na koszary początkowo dość szybko wspólnie z prawym sąsiadem, później -— ze względu na wzmagający się opór ogniowy nieprzyjaciela — coraz wolniej. O godz. 18.15 przeszedł skrzyżowanie toru z drogą, skręcił na koszary i o godz. 20.00 został zatrzymany silnym ogniem dział samochodowych z rejonu cmentarza Bródno i polany na północny zachód od skrzyżowania. Dowódca pułku podciągnął działo 76 mm i rozpoczął wolno posuwać się w kierunku na koszaryy które o godz. 24.00 zdobył.
2 pp o godz. 14.20 wyszedł niewielkimi pododdziałami do rejonu kościoła, na północ od Kamionka, głównymi siłami o godz. 15.00 wyszedł na łuk toru kolejowego, bronionego przez działa pancerne typu „Pantera” oraz czołgi i zatrzymał się. Chciał wykorzystać manewr 11 pp, lecz nieprzyjaciel nie dopuścił do tego ogniem. O godz. 19.00 nieprzyjaciel kontratakował 2 pp, doszło do walki na granaty i wręcz, lecz nieprzyjacielowi nie udało się zepchnąć 2 pp. O godz. 21.00 2 pp rozpoczął decydujący szturm łuku. Nieprzyjaciel wycofał się, osłaniając się ogniem. O godz. 24.00 2 pp posuwał się wolno naprzód wzdłuż torów kolejowych do Dworca Wileńskiego.
1 pp szybko posuwał się naprzód, o godz. 14.00 zajął dwie fabryki na północ od „K” (Kamionek), dostał się jednak pod silny ogień flankujący z m. Kamionek i m. Witolin. O godz. 16.30 wyszedł na ulicę Grochowską do rejonu portu i poszedł na most i dworzec. O godz. 17.40 dostał się pod bomby własnego lotnictwa, które nie wiedziało o tak szybkim posunięciu się pułku naprzód. Podciągnął swe działa i sprzęt ciężki w celu zaatakowania mostu. Prosił o pomoc w ludziach.
Dowódca dywizji rozkazał 2 pp natychmiast wysłać do 1 pp swoje wolne rezerwy na pomoc. Ludzie i działa podciągały od południa ul. Grochowską i torami na Dworzec Wileński. Ponadto 2 pp otrzymał rozkaz oddać swoje czołgi 1 pp z nastaniem zmroku.
Mostu broniły działa samochodowe i piechota. O godz. 24.00 1 pp podŹciągnąwszy ludzi i sprzęt poszedł do ataku na most. Niemcy stawiali zaciekły opór z parku na północ od mostu, uszkodzili nasz jeden czołg, w parku doszło do walki wręcz i o godz. 1.00 14.IX.1944 r. nieprzyjaciel został wyrzucony z parku i przyczółka mostowego.
1 pp zadanie swoje wykonał.
Sąsiad z prawa: na godzinę 16.00 wyszedł na szosę Radzymin — Praga i walczył w ogrodach Targówka z zaciekle broniącym się nieprzyjacielem, w m. Bródno Stare — Nowe i Pelcowizna.
Sąsiad z lewa: na godz. 16.00 zdobył wzg. 90,9 i do godz. 24.00 wyszedł do rejonu zachodni skraj m. Witolin i do godz. 3.00 zajął go i oczyścił od nieprzyjaciela całą lewą stronę od naszej lewej granicy włącznie do wschodniego brzegu rz. Wisła.
W ciągu dnia 14.IX.1944 r. nad nasze szyki bojowe trzy razy nadlatywały „Messerschmitty”. Straty od lotnictwa nieprzyjaciela bardzo niewielkie zestrzelono jeden samolot nieprzyjaciela. Nasze lotnictwo 4 razy bombardowało nieprzyjaciela.

14.IX.1944 r.
3.30. 2 pp złamawszy zupełnie opór nieprzyjaciela ruszył naprzód oraz obchodząc miasto dwoma kolumnami wzdłuż torów kolejowych i oczyszczając je od nieprzyjaciela wyszedł na godz. 10.00 na linię dworzec, most, zmienił szyki, doprowadził się do porządku i wraz z przydzieloną kompanią czołgów T-34 i baterią dział SU-85 brygady pancernej ruszył trzema kolumnami na północny zachód.
3 pp podszedł do północnego mostu, gdzie napotkał bardzo silny opór na przyczółku i na wale, na północ od mostu, którego bronią czołgi i działa samochodowe. Na godz. 16.00 osiągnął „B”, 600 m na wschód od mostu. Przeprowadzono zwiad, rozminowano przestrzeń przed drutami, w nocy zrobiono przejście w drutach kolczastych i o godz. 3.00 14.IX.1944 r. 3 pp poszedł do szturmu. O godz. 5.30 14.IX.1944 r. nieprzyjaciel został z przyczółka wyrzucony i zniszczony.

15.IX.1944 r.
Po ostatecznym zniszczeniu i wyrzuceniu nieprzyjaciela z Pragi, zgodnie z rozkazem dowódcy 1 armii 1 DP przeszła do obrony na wschodnim brzegu rz. Wisła na odcinku Pelcowizna — (wył.) port.
1 DP poniosła następujące straty w ludziach:
zabitych: oficerów 39, podoficerów 94, szeregowców 220; rannych: oficerów 107, podoficerów 387, szeregowców 942; zaginionych: oficer 1, podoficerów 22, szeregowców 86. W koniach: zabitych 41, rannych 35, chorych 14.
W tym samym okresie wzięto do niewoli i zabrano: oficerów 2, podoficerów 27, żołnierzy 89, kb 220, rkm 18, ckm 5,
zdobyto na nieprzyjacielu: moździerz 1, dział 25, samochodów 2, motocykl 1. Zniszczono: żołnierzy i oficerów 894, koni 28, kb 33, pistoletów maszynowych 2, rkm 33, ckm 29, moździerzy 7, dział 16, czołgów 22, samochodów 16, DSB 20.
Zużytkowano amunicji w okresie walk o m. Praga w okresie od 9 do 17.IX.1944 r.

Artyleria 1 DP:
   miny 82 mm - 16 880
    miny 120 mm – 3 030
   pociski 45 mm – 4 120
   pociski 76 mm pułkowa – 1 030
  pociski 76 mm dywizyjna – 8 729
   pociski 122 mm – 2 103

Artyleria przydzielona 1 DP:
   13 BAL pociski 76 mm – 15 762 sztuk
   23 KMB gw. GS-31 - 0 GS-52-4K – 2 222 sztuk
   94 pm gw. M-13 – 1 536 M-8 – 4 608
   30 BAH pociski 152 mm – 1 100 sztuk

Epizody bojowe:
W czasie walk o m. Praga cały skład osobowy dywizji nie szczędził ani ofiar, ani krwi i wytężał wszystkie swoje siły w celu wykonania postawionego zadania. Poszczególnych wypadków męstwa i bohaterstwa osobistego było bardzo wiele. Poniżej podaje się kilka z nich.

Dowódca plutonu gospodarczego — ppor. Gill i por. Adamowicz z 1 pp, gdy zabrakło ludzi na desant czołgowy, sami wsiedli na działo samochodowe i ruszyli do ataku. Gdy działo zostało uszkodzone, nie dopuszczali nieprzyjaciela, dopóki nie przyszła pomoc.
Por. Górski sam uszkodził z rusznicy jeden z dwóch czołgów, które go atakowały.
Chor. Miller z palu, który pozostał najstarszym w 7 baterii, prowadził baterię i kierował ogniem. Trafiony odłamkiem pocisku, żył jeszcze przez dwie godziny i przez cały czas udzielał wskazówek, wypytywał o pracę baterii.
Przed śmiercią powiedział: „Wy mnie pomścicie. Ja umrę, wiem, ale Warszawa będzie wolna. Bijcie Niemca”.
St. ogniomistrz Wróbel (7 bateria 1 palu), ranny w rękę (amputowano mu dwa palce), pozostał na stanowisku mówiąc: „To nic, nasi idą naprzód, to jest ważne”. Przy urządzeniu PO w terenie wysuniętym został trafiony śmiertelnie odłamkiem. Razem z nim zginął st. telefonista Gut, który do tego czasu (do 10.IX) był luzakiem. Gdy się dowiedział, że idziemy do walki, oświadczył: „Nie chcę być luzakiem, gdy się toczy walka o Warszawę, i prosił o przeniesienie. Został telefonistą i sumiennie pełnił swoje obowiązki aż do śmierci. Chor. Bartosiewicz i plut. Muzyczko poprowadzili grupę żołnierzy do kontrataku i powstrzymali zamieszanie, jakie się wytworzyło chwilowo przy pojawieniu się czołgów nieprzyjaciela.
Dowódca 1 kompanii 2 pp ppor. Kleck sam ze swym gońcem wziął do niewoli dowódcę kompanii nieprzyjaciela i 4 jego łączników z radiostacją.
Kpt. Rajski sam granatami zniszczył 2 rkm nieprzyjaciela i zabił 3 Niemców, a potem wziął do niewoli 2 Niemców i zdobył 1 ckm.
Por. Wanagas, dowódca 4 kompanii 3 pp, dwukrotnie ranny w ciągu, natarcia, nie chciał się dać ewakuować, prowadził cały czas kompanię, jeden, z pierwszych wdarł się na ulice m. Praga, gdzie zginął jak bohater.
Ppor. Terlecki i ppor. Graf — dowódcy kompanii fizylierów i rusznic przeciwpancernych 3 pp, porywali za sobą cały pułk.
Strz. Sack granatem przeciwpancernym uszkodził jeden czołg nieprzyjaciela.
Wspaniale zachowała się ppor. Baczyńska — dowódca plutonu sanitarnego 3 pp, która cały czas znajdowała się na pierwszej linii i — jak mówili żołnierze — „jej kule nie imają się”. Dziesiątki rannych wyniosła sama z placu, boju. Również po bohatersku pracowała cała kompania sanitarna 3 pp.
Kpr. Branicki i kan. Miszczuk z baterii 76 mm uszkodzili 3 niemieckie czołgi.
Chor. Cichy granatem zniszczył niemiecki ckm i zabił obsługę.
Plut. Krajewski i bomb. Izdebski uszkodzili 2 czołgi nieprzyjaciela. Koledzy ich wycałowali. Krajewski pomimo trzech ran nie chciał opuścić pola walki i bił się razem ze swym ojcem. Obaj walczą doskonale.
Chor. Bartosiak — ranny, przewieziony do PPO, ukrywał się przed ewakuacją, a następnie uciekł z lazaretu i poszedł do kompanii na pierwszą linię. Obsługa działa samochodowego z chor. Spirynem na czele z 1 sdas stanęła do boju z czołgami nieprzyjaciela i uszkodziła 3 czołgi.
Szer. Muzyczko z kompanii zwiadu, przysłany na pomoc podczas kontrataku Niemców, gdy na prawym skrzydle pułku jeden z plutonów zaczął się wycofywać, zatrzymał uciekających, poprowadził żołnierzy do przeciwuderze nia i Niemcy zostali odparci.
Szer. Malinowski z 5 kompanii 1 pp, celowniczy rkm, pod m. Kozia Górka, kiedy Niemcy silnym ogniem przycisnęli kompanię do ziemi, zniszczył z rkm ckm nieprzyjaciela, okrzykiem „hura” poderwał kompanię do ataku i kompania wykonała swoje zadanie.
Szer. Dzika z 1 pp wyniósł z pola walki rannego oficera Armii Czerwonej.
Dobrze dowodzili swoimi batalionami: kpt. Droguszewicz dowódca 1/1 pp, kpt. Kapuściński dowódca 3/1 pp i kpt. Zagórski dowódca 1/2 pp oraz jeszcze wielu, wielu innych.

Dnia 14.IX.1944 r. Naczelny Wódz Armii Czerwonej marszałek Związku Radzieckiego J. Stalin wydał rozkaz, w którym dziękował wojskom 1 Frontu Białoruskiego pod dowództwem marszałka K. Rokossowskiego za zdobycie m. Praga. Specjalnie wyróżnił wartość, postawę i udział w walkach o m. Praga żołnierzy 1 armii Wojska Polskiego gen. dyw. Z. Berlinga, 1 dywizji piechoty pod dowództwem gen. bryg. W. Bewziuka i 1 brygady pancernej gen. bryg. J. Mierzycana, rozkazując odznaczyć zasługujących orderami, zaś jednostki przedstawić do nadania im miana „Praskich”. Moskwa salutowała wojskom 1 Frontu Białoruskiego i 1 armii Wojska Polskiego 20 salwami z 224 dział.

Dnia 15.IX. 1944 r. Naczelne Dowództwo Wojska Polskiego wydało rozkaz nr 25, podpisany przez Naczelnego Dowódcę Wojska Polskiego — gen. broni M. Rolę-Żymierskiego, jego zastępcę do spraw polityczno-wychowawczych gen. bryg. Aleksandra Zawadzkiego i szefa Sztabu Głównego gen. bryg. Władysława Korczyca, w którym specjalnie omawia znaczenie i wartość walki 1 dywizji piechoty o m. Praga i wyraża podziękowanie oficerom, podoficerom i żołnierzom 1 Dywizji Piechoty im. Tadeusza Kościuszki, stawiając ich za wzór całemu Wojsku Polskiemu.

Szef Sztabu 1 Dywizji Piechoty:
O. Steca, płk .

Dowódca 1 Dywizji Piechoty:
W. Bewziuk, gen. bryg.

Szef I Oddziału 1 Dywizji Piechoty:
N. Kunderewicz, ppłk