Organizatorzy Służby Zwycięstwu Polski z gen. Karaszewiczem-Tokarzewskim na czele wyszli z założenia, że administracja konspiracji krajowej winna być sformowana zgodnie z przepisami i tradycjami państwowymi Polski. Twierdzili, że włączenie sektora cywilnego konspiracji do walki, spowoduje konieczność zaangażowania całego życia narodowego. Sektor ten powinien obejmować związki administracji państwowej, samorządowej, szkolnej, gospodarczej i politycznej.
Za obowiązujący uznano wspomniany już dekret z 1 września 1939 r. Dlatego też twórcy SZP planowali powołanie komisarzy cywilnych.
Pozostający komisarzem cywilnym do czasu mianowania następcy Stefan Starzyński oraz Mieczysław Niedziałkowski przyjęli na siebie obowiązek zorganizowania propaństwowego społeczno-politycznego zaplecza działalności konspiracyjnej dowódcy SZP, gen. Tokarzewskiego.

Bardzo szybko, bo już 10 października powstała Główna Rada Polityczna (Rada Główna Obrony Narodowej), do której weszli przedstawiciele socjalistów z PPS, SL - Stronnictwa Ludowego, SN - Stronnictwa Narodowego i SD - Stronnictwa Demokratycznego. Rada ustaliła, że "będzie tymczasową reprezentacją polityczną kraju, do czasu uregulowania tej sprawy przez rząd RP".
W statucie SZP określono zarówno funkcje Rady Głównej Obrony Narodowej jak i komisarza cywilnego. Rada Główna miała sprawować kierownictwo polityczne nad działalnością SZP, natomiast komisarz cywilny był drugim zastępcą dowódcy głównego SZP i jednocześnie szefem Oddziału II Komendantury tej formacji. Podlegały mu referaty - Studium okupacji niemieckiej, rosyjskiej, zagranicy, propagandy, zbiórki środków pieniężnych i kontroli wydatków oraz sekretariat Rady Głównej.

Po aresztowaniu Starzyńskiego 27 października 1939 r., komisarzem cywilnym został Mieczysław Niedziałkowski "Mek", który także został aresztowany 22 grudnia. Jego następcą został Leon Nowodworski.
Równolegle z rozwojem strukturalnym SZP w terenie, przy dowództwach wojewódzkich zaczęto powoływać komisarzy cywilnych, którzy jednocześnie stawali na czele lokalnych komitetów porozumiewawczych stronnictw politycznych.
Zostali nimi - w Lublinie, od 14 października 1939 Stefan Lelek-Sowa ("Sawicki", "Stefan"), w Krakowie Tadeusz Orzelski ("Tadeusz") od 18 października, w Kielcach Stefan Trawiński ("Stary").

Zarówno w łonie konspiracji skupionej wokół gen. Karaszewicza-Tokarzewskiego, jak i w innych ośrodkach konspiracyjnych w okupowanym kraju sprecyzowano więc plan powołania organizacji wojskowo-politycznej i przystąpiono do stopniowej jego realizacji.
Koncepcja ta nie została jednak zaakceptowana przez powstały 30 września 1939 r. w Paryżu rząd gen. Sikorskiego. W zaprzysiężonej 1 października Radzie Ministrów cywilne sprawy kraju spoczywały początkowo w rękach Aleksandra Ładosia ze Stronnictwa Ludowego i Mariana Seydy ze Stronnictwa Narodowego, którzy od 16 października pełnili funkcje ministrów bez teki.

Na posiedzeniu Rady Ministrów z 8 listopada 1939, gen broni Kazimierz Sosnkowski przedstawił tezy dotyczące organizacji łączności z krajem oraz projekt powołania komitetu ministrów, zgodnie z którym całość pracy na terenie kraju powinna być rozłożona na dwa działy - ogólny (cywilny) i wojskowy.
Działem ogólnym kierować miał Komitet Ministrów, a do jego zadań gen. Sosnkowski zaliczył czynności opiekuńcze, informację i propagandę oraz łączność polityczną z krajem.
13 listopada powołano Komitet Ministrów do Spraw Kraju, który na inauguracyjnym posiedzeniu uchwalił dyrektywy dla kraju dotyczące stosunku społeczeństwa do okupanta. Na tym samym posiedzeniu uchwalono tekst "Instrukcji nr 1" dla mężów zaufania, których sieć planowano powołać w okupowanym kraju. Plany te zostały zrealizowane tylko częściowo.
W początkach stycznia 1940 r. obradowano nad projektem Sikorskiego, utworzenia w kraju sieci "komisarzy politycznych".

Jak już pewnie wiadomo drogiemu czytelnikowi z lektury działów poświęconych Służbie Zwycięstwu Polski i Związkowi Walki Zbrojnej, w tym czasie na odcinku wojskowym (13 listopada 1939 r.) utworzono ZWZ, którego komendantem głównym mianowano gen. Sosnkowskiego ("Godziemba").
Podpisana przez niego 4 grudnia 1939 r. "Instrukcja dla Ob. Rakonia" ostatecznie przekreśliła plany twórców SZP.

Na przełomie 1939 i 1940 r. nastąpiły zasadnicze zmiany w organizacji rządu polskiego we Francji. Wiązały się one z wejściem 7 grudnia w jego skład, w randze ministra, prof. Stanisława Kota i z reorganizacją Komitetu Ministrów dla Spraw Kraju.
W styczniu w skład KSK (Komitet dla Spraw Kraju) weszli: Tadeusz Bielecki ze Stronnictwa Narodowego i Stanisław Mikołajczyk ze Stronnictwa Ludowego oraz wspomniany już Stanisław Kot. 2 lutego KSK został poinformowany, że minister Kot otrzymał zadanie zmontowania organizacji politycznej oraz aparatu łączności politycznej z krajem.

Już 28 lutego Komitet do Spraw Kraju uzgodnił zadania Wydziału Politycznego Prezydium Rady Ministrów. Zlecono mu organizację łączności politycznej z krajem, stworzenie sieci delegatur rządu, informację i propagandę dla kraju, przesyłanie pieniędzy na działalność konspiracyjną i opiekę społeczną.

Wydziałem kierowali kolejno Władysław Banaczek i Paweł Siudak "Espe". Ustalono również zadania dla delegatów rządu:

- współpraca z organizacjami politycznymi i z ZWZ,
- wykonywanie wszelkich zleceń rządu,
- kierowanie wszystkimi podległymi mu instytucjami i stała łączność z nim,
- przekazywanie informacji w relacji kraj-rząd-kraj,
- organizowanie ochrony przed grabieżą gospodarczą i kulturalną,
- nadzorowanie akcji społecznej i charytatywnej,
- gromadzenie materiałów dotyczących polityki okupanta,
- wydawanie dyrektyw w sprawie właściwej postawy Polaków pod okupacją.

Według przedstawionych przez Kota "Zasad organizacji pracy w Kraju" miano powołać delegatów rządu w Białymstoku, Grodnie, Krakowie, Lwowie, Poznaniu i Warszawie oraz po jednym na każde województwo. W kolejnej wersji przewidywano ustanowienie dwóch głównych delegatów na obie okupacje oraz sześciu delegatów okręgowych i jedenastu delegatów obwodowych.

Ostatecznie, na przełomie kwietnia i maja 1940 r., przyjęto projekt podziału na trzy główne delegatury (trzech delegatów głównych):

- na ziemie wcielone do III Rzeszy,
- na Generalne Gubernatorstwo,
- na ziemie włączone do ZSRR.

W tym samym czasie (marzec 1940 r.) powstały 26 lutego Polityczny Komitet Porozumiewawczy (PKP) uznał utworzenie delegatur za niecelowe. Podobne zdanie miał komendant ZWZ Stefan Rowecki, który w dwóch meldunkach przesłał do gen. Sosnkowskiego swoje uwagi na temat delegatur i wysuwanej przez rząd koncepcji Rady Obrony Narodowej.
Był on przeciwny usytuowaniu delegatur w Generalnej Guberni z uwagi na trudności współpracy z terenową siecią ZWZ. Opowiadał się natomiast za powołaniem delegatur w każdym z województw (okręgi ZWZ), za najważniejsze uważając jednak ustanowienie delegata rządu na cały kraj.

III. Tymczasowy Delegat na Kraj, Delegatura Zbiorowa.

W czerwcu 1940 r. znalazł się w Warszawie emisariusz rządu płk Jan Skorobohaty - Jakubowski "Vogel". Przybył on do stolicy jako "tymczasowy Delegat Rządu dla wykonywania określonych zadań na obszarze całego kraju".
Przysługiwało mu m. in. prawo zaprzysięgania pracowników i wysłanników powołanych do wykonywania zleconych zadań. Instrukcja rządowa z maja 1940 r., nakładała na Jakubowskiego rozległe obowiązki:

"wykonywanie zleceń premiera działającego przez ministra Kota, utrzymywanie stałej łączności z rządem celem zapewnienia ciągłego przepływu informacji w relacji rząd-kraj-rząd, nawiązanie współpracy z Politycznym Komitetem Porozumiewawczym celem wykonywania uchwał Komitetu do Spraw Kraju co do objęcia porozumieniem wszystkich czterech stronnictw".

Oznaczało to wprowadzenie Stronnictwa Pracy do PKP i przyspieszenie sfinalizowania prac na rzecz tworzenia porozumień wojewódzkich oraz koordynacja innych przejawów życia społecznego.

W chwili gdy "Vogel" przybył do Warszawy, sytuacja uległa zasadniczej zmianie w stosunku do czasu, kiedy wyruszył z Francji. Po klęsce wojsk francuskich w wojnie z Niemcami i związanej z tym ewakuacji rządu polskiego do Londynu gen. Sosnkowski depeszą z 18 czerwca 1940 r., mianował Stefana Roweckiego Komendantem Związku Walki Zbrojnej na cały kraj z prawem decyzji w wypadku utraty łączności z Rządem.

Pod wpływem wydarzeń na froncie zachodnim 28 czerwca odbyło się spotkanie "Vogla" z przedstawicielami stronnictw PKP. Tymczasowy delegat przedstawił zebranym swoje zadania i po dyskusji postanowiono "podjąć wykonywanie Delegatury Rządu RP, z tym że nastąpi rozszerzenie delegatury w myśl zlecenia Rządu RP" oraz ustalono, że delegatura działać będzie na terenie całej Rzeczypospolitej.
Od tego momentu płk Skorobohaty-Jakubowski stanął na czele tzw. Zbiorowej Delegatury, utworzonej formalnie 3 lipca 1940 r., a jej członkami byli: gen. Rowecki, Stefan Korboński, Kazimierz Pużak, Dębski, Tadeusz Kruk-Strzelecki, Franciszek Kwieciński (z nowo wprowadzonego Stronnictwa Pracy), sekretariat prowadził Jerzy Michalewski "Heller".

(Źródło: Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywlna 1940-1945".)

Na zdjęciu: Płk Jan Skorobohaty-Jakubowski Tymczasowy Delegat Rządu na Kraj.

25 lipca delegatura wydała wytyczne dla społeczeństwa pt.: "Nakazy chwili". W ich punkcie 5 pt.: "Praca niepodległościowa" zawarto takie oto cele:

"Stały, bierny opór, jaki społeczeństwo polskie stosować winno w stosunku do władz i zarządzeń okupantów, nie może wyczerpywać naszej pracy wewnętrznej. Winna być prowadzona intensywna akcja niepodległościowa na wszystkich odcinkach życia.
W akcji tej pierwsze miejsce należy przeznaczyć przeciwdziałaniu wpływom germanizacyjnym i rusyfikacyjnym. Należy zawsze utrzymywać czystą bezwzględną linię niepodległościową Wielkiej Polski jako silnego państwa, dzielącego zdziczałych Niemców od barbarzyńskiego Wschodu, i zapewniającego równowagę w tej części Europy oraz będącego oparciem dla innych słabszych narodów, chcących utrzymać jednak swój byt niezależny", natomiast w punkcie 6 pt.: "Granica konieczności życiowych" zalecono "Konieczności życiowe nie mogą osłabić zasadniczego stanowiska, tj. oporu.

W stosunkach z władzami okupacyjnymi społeczeństwo polskie winno zachować jak najdalej idącą rezerwę. Wysługiwanie się okupantom i zbędna gorliwość przy pełnieniu funkcji urzędniczych jest niedopuszczalna i będzie traktowana jako zdrada narodu Polskiego".

---

W celu opracowania projektu tworzenia administracji konspiracyjnej powołano specjalną komisję, w skład której weszli: delegat rządu "Vogel" "Kaczmarek", Ludwik Muzyczka i Stanisław Kazik.
Ostateczna forma projektu opracowana we wrześniu 1940 r., zakładała utworzenie na szczeblu centrali Urzędu Delegatury, który miał tworzyć departamenty: spraw wewnętrznych, sprawiedliwości, pracy, zdrowia, skarbu, przemysłu rzemiosła i handlu, nauki i oświaty, rolnictwa i wyżywienia, komunikacji, telekomunikacji.

Na szczeblu okręgów miano powołać wydziały i dyrekcje analogicznie do departamentów centrali, a delegatury powiatowe miały się składać z referatów odpowiadających dyrekcjom i wydziałom okręgowym. Na wszystkich szczeblach administracji miały być utworzone komórki wojskowe, reprezentujące powstańcze i mobilizacyjne potrzeby ZWZ.
Proponowano aby na szefów departamentów delegat powołał fachowców z praktyką administracyjną, natomiast obsada stanowisk delegatów okręgowych i powiatowych miała być uzgodniona za stronnictwami PKP.

Tymczasowemu delegatowi rządu został podporządkowany szef koordynacji z aparatem wykonawczym. Utworzone wiosną 1940 r. Biuro Koordynacji początkowo składało się z szefa, którym był Ludwik Muzyczka "Benedykt", zastępcy w osobie Stefana Miłkowskiego "Jeża" i sekretariatu (kierowniczką była Halina Batog "Halina"). Po przyjęciu przez PKP projektu organizacji administracji nastąpił dalszy jego rozwój.
Zastępcami szefa, obok Miłkowskiego zostali inż. Ryszard Gokieli "Ryszard" i Hipolit Niepokulczycki "Paweł".

Utworzono również Komisję Studiów Ogólnych (społecznych, ustrojowych) z kierownikiem prof. Jabłońskim. Biurem Spraw Wewnętrznych, które zajmowało się sprawami administracyjnymi, ustrojowymi, prawnymi, sprawiedliwości, skarbowymi, zdrowia i opieki społecznej, kierował Miłkowski. Szefem Biura Ekonomicznego, prowadzącego prace w dziedzinie przemysłu, rolnictwa, komunikacji, telekomunikacji, służby technicznej, produkcji konspiracyjnej, był inż. Ryszard Gokieli. W styczniu 1941 r., utworzono Biuro Studiów dla Przyszłych Ziem Odzyskanych (Gdańsk, Pomorze Zachodnie, Prusy Wschodnie, Śląsk Opolski), którym kierowali prof. Srokowski, a następnie Hipolit Niepokulczycki.

(Źródło: internet.)

Na zdjęciu: Ludwik Muzyczka, szef Biura Koordynacji przy Tymczasowym Delegacie Rządu na Kraj.

Wobec zdecydowanego sprzeciwu rządu, Tymczasowa Zbiorowa Delegatura rozwiązała się na posiedzeniu z 13 września 1940 r. Na decyzję o rozwiązaniu wpłynął również fakt, że Stronnictwo Narodowe postanowiło wystąpić z Delegatury. Po tym fakcie agendy tej instytucji przejął Skorobohaty-Jakubowski, a stronnictwa powróciły do formy PKP.

W okresie od września (od momentu rozwiązania Zbiorowej Delegatury) do grudnia 1940 r., Delegat Tymczasowy kierował urzędem, który składał się z: Biura Koordynacji kierowanego przez Ludwika Muzyczkę, departamentów: Rolnictwa - Edwarda Bairda, Pracy i Opieki Społecznej - Jana Stanisława Jankowskiego, Przemysłu i Handlu - Bolesława Rutkowskiego, Komunikacji - Jana Dybowskiego. Łącznikiem z Komendą Główną ZWZ był Jerzy Michalewski "Dokładny". Do tego aparatu należałoby również zaliczyć Komisję Rewindykacyjną i Odszkodowań, kierowaną przez Antoniego Olszewskiego, choć jej formalne włączenie do delegatury nastąpiło w połowie 1941 r. Komisja ta opracowywała referaty na temat strat wojennych.

W tym czasie rozwijało również swoją działalność Biuro Pracy Społecznej, które w dużej mierze było finansowane przez Delegaturę. Na jego czele stanęli wybitni działacze gospodarczy i społeczni m. in.: Stanisław Leśniowski - prezes, Stanisław Gieysztor i Stanisław Miklaszewski - wiceprezesi i Józef Stemler.

(Źródło: internet.)

Na zdjęciu: Cyryl Ratajski - pierwszy Delegat Główny Rządu na Kraj

W tym okresie stronnictwa PKP zobowiązały się uzgodnić do listopada 1940 r. kandydatury na stanowisko głównego delegata i delegatów okręgowych. Rozmowy prowadzono przez całą jesień w Warszawie. Politycy w rozmowach proponowali jako kandydatów na głównego delegata: Mariana Rapackiego, prezesa "Społem", Jana Stanisława Jankowskiego ze Stronnictwa Pracy, Jana Piekałkiewicza ze Stronnictwa Ludowego a na zastępców Antoniego Pajdaka z PPS, Cyryla Ratajskiego ze Stronnictwa Pracy, Stanisława Jasiukowicza ze Stronnictwa Narodowego.

Po dość długim okresie negocjacji stronnictwa PKP uzgodniły ostatecznie kandydatury: na delegata głównego - Jana Piekałkiewicza, na zastępców - Pajdaka i Ratajskiego.
Jednak z nominacji gen. Sikorskiego, wbrew stanowisku SL i PPS Delegatem Głównym został ten ostatni. Realizując koncepcję trzech Delegatur Głównych, rząd - równocześnie z nominacją Ratajskiego - mianował Adolfa Bnińskiego "Białonia" delegatem rządu na ziemie wcielone do III Rzeszy.
Wiadomość ta wywołała w kraju oburzenie i konsternację, gdyż uznano, że Londyn nie liczy się ze stanowiskiem czynników krajowych. Oficjalnie Cyryl Ratajski objął funkcję Głównego Delegata na Generalną Gubernię 14 grudnia 1940 r. Swoją pracę rozpoczął od przejmowania istniejącego już "aparatu administracyjnego. Bardzo szybko zaczął się proces rozbudowy Delegatury o nowe departamenty. Rozpoczął się nowy etap w jej działalności.

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."

---

Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".

---

Koniec.

---