Nr ISSN 2082-7431
Polska Podziemna
Delegatura Rządu na Kraj.
Okręgowa Delegatura Rządu Łódź.


Okręgowa Delegatura Rządu Łódź. Kryptonimy: "Krosno", "Przędza", "Włóczka".


Okręgowi Delegaci Rządu:

- Witold Kotowski "Henryk".: połowa 1941 - 1942 r.
- Piotr Rychlik "Wysocki".: sierpień/wrzesień 1942 - styczeń (?) 1945 r.
- Stefan Kaczorowski.: styczeń - 1 lipca 1945 r.

Zastępcy:

- Władysław Uziembło.
- Stefan Kaczorowski.: 1944 - styczeń 1945 r.

Pierwszym delegatem okręgowym w Łodzi został w połowie 1941 r., jeszcze z nominacji Adolfa Bnińskiego, adwokat Witold Kotowski (1899 - 1988), pseudonim "Henryk", działacz Stronnictwa Narodowego, członek Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie, który przed wojną mieszkał w Łodzi. Po jej zajęciu przez Wehrmacht, zagrożony aresztowaniem, musiał uciekać do Warszawy.
Od tego czasu Kotowski mieszkał na stałe w stolicy i rzadko bywał w Łodzi, przekraczając nielegalnie granicę Generalnej Guberni.

Po pewnym czasie wskutek aresztowania łącznika, w początkach 1942 r., została ujawniona jego tożsamość. W związku z tym musiał on zrezygnować z pełnionej przez siebie funkcji i opuścić Warszawę.
W 1945 r., powrócił do Łodzi i 28 grudnia 1946 r. został tam aresztowany, a następnie skazany na 10 lat więzienia. Zwolniono go w roku 1951.

W sierpniu lub we wrześniu 1942 r., delegatem okręgowym został Piotr Rychlik (1897 - 1988), pseudonim "Wysocki". Rychlik w latach 1928 - 1930 był posłem do Sejmu. Do końca lipca 1944 r., przebywał on stale w Warszawie i w tym czasie kilkakrotnie przyjeżdżał do Łodzi. W sierpniu przeniósł się do Piotrkowa Trybunalskiego.
W czerwcu 1945 r. został aresztowany przez NKWD. W późniejszym czasie pracował w Łodzi i we Wrocławiu.

Zastępcą delegata okręgowego był najpierw Władysław Uziembło z PPS, a następnie Stefan Kaczorowski ze Stronnictwa Pracy, który został skierowany na to stanowisko po wybuchu Powstania Warszawskiego.
O obsadzie personalnej ODR Łódź niestety niewiele wiadomo. W maju 1944 r., do delegatury łódzkiej został przekazany członek Stronnictwa Narodowego, występujący pod pseudonimem "1918". Wiadomo też, że pracował w niej Stanisław Rzetelski (1918 - 1990) , członek Stronnictwa Pracy, przed wojną działacz polityczny i społeczny, ukończył Szkołę Podchorążych we Włodzimierzu Wołyńskim, uczestnik wojny obronnej z 1939 r. Aresztowany w sierpniu 1942 r., następnie więzień obozów w Mauthausen i Linzu. Po wojnie na emigracji w Anglii i USA.
W styczniu 1945 r. Piotr Rychlik postanowił rozwiązać okręgową delegaturę w Łodzi. Zamysł ten spotkał się jednak ze sprzeciwem centrali warszawskiej. Wkrótce na miejsce Rychlika przyszedł wspomniany już wyżej Stefan Kaczorowski. W nowym składzie ODR działała do rozwiązania delegatury i Rady Jedności Narodowej, czyli do 1 lipca 1945 r.

Biuro Okręgowego Delegata Rządu.

Kierownik:
- inż. Zdzisław Stefański.

Referent finansowy:
- Marian Witkowski.

W końcu 1943 r., Biuro miało siedemnastu pracowników etatowych oraz trzech honorowych, w lipcu 1944 r. trzynastu etatowych, po powstaniu warszawskim dwunastu, a w lutym 1945 r. tylko dziewięciu.

Wydział Administracyjny.

Kierownik:
- Henryk Rudziński.

Wydział Bezpieczeństwa.

Kierownik:
por. Karol Koncewicz.: lato 1943 - ??

Porucznik Karol Koncewicz był oficerem AK, do wiosny 1943 r., komendantem Obwodu Brzeziny-Koluszki.

We wrześniu 1943 r. mianowano kierownika Działu Społeczno-Politycznego. W listopadzie tego roku, na etacie wydziału znajdował się naczelnik oraz kierownik Oddziału Organizacyjno-Inspekcyjnego.
Mniej więcej w tym samym czasiew ze struktur Biur Wojskowych Okręgu AK przejęto Brygadę Wywiadowczą, która działała na odcinku politycznym i gospodarczym. We wsztystkich powiatach ODR Łódź, znajdujących się w granicach Generalnej Guberni oraz w Sieradzu i Wieluniu mianowano referentów bezpieczeństwa.
W początkach 1944 r. siedziba wydziału i komenda Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa znajdowała się w Warszawie. W części województwa należącej do Rzeszy, oprócz Kutna, nie zdołano uruchomić żadnej działalności.

W ramach łódzkiego Wydziału Bezpieczeństwa zdołano w łonie harcerstwa, utworzyć komórkę wywiadu pod nazwą "Igare". Jej kierownikiem był harcmistrz Jan Perka. Komórka prowadziła obserwację administracji cywilnej oraz instytucji okupanta, wykrywała konfidentów i kolaborantów. Pomimo aresztowania Perki w 1943 r., jej działalność trwała do wkroczenia Armii Czerwonej do Łodzi 19 stycznia 1945 r.

Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.

Komendant:
podinspektor w st. spocz. Ludwik Abczyński "Ostrowski".

Straż Samorządowa.

Komendant:
- Witold Kleszczak (Stronnictwo Ludowe).

Urząd Śledczy:
Naczelnik:
kom. służby śledczej Wacław Mika.

W październiku 1943 r., PKB w okręgu łódzkim liczył 13 oficerów i 173 szeregowych - zawodowych mundurowych, 2 oficerów i 15 szeregowych służby kryminalnej oraz 77 oficerów i 550 szeregowych elementu milicyjnego.

Stan organizacyjny oceniano następująco:

"Na terenach włączonych do Rzeszy pracuje 1 oficer zawodowy i 7 szeregowych. Kadry dla Obwodów i Powiatów na terenie Gubernatorstwa są zorganizowane. Sztab Komendy Wojewódzkiej również. Organizacja kadr dla terenów włączonych do Rzeszy w toku i prowadzona ruchliwie".

Kierownikiem urzędu śledczego był komisarz służby śledczej Wacław Mika, mieszkający w Piotrkowie Trybunalskim. W lipcu lub sierpniu 1944 r., na etacie było dziesięciu członków PKB, a do lutego 1945 - ośmiu.

Wydział Samorządu.

Kierownicy:
- Jan Kocioł "Dąb", "Wesołowski".: ?? - 1943 r.
- Aleksander Bogusławski .

Jan Kocioł był członkiem Stronnictwa Ludowego, w sierpniu 1943 r., zwolniony ze stanowiska za uprawianie wrogiej polityki i współpracę z AL. Kocioł był członkiem SL od 1931 r., a w okresie okupacji lustratorem Związku Spółdzielni Spożywców "Społem" w województwie łódzkim i kieleckim. W 1944 r., został członkiem sztabu 3 Brygady AL, działaczem SL "Wola Ludu", posłem Krajowej Rady Narodowej. W latach 1945 - 47 był wojewodą łódzkim oraz prezesem Zarządu Wojewódzkiego SL.

Jego następcą został Aleksander Bogusławski (1887-1963), nauczyciel, członek Rady Naczelnej i Naczelnego Komitetu Wykonawczego Stronnictwa Ludowego. Zanim objął swoje stanowisko w ODR Łódź, był także zastępcą delegata ODR Warszawa - województwo. Po wojnie był posłem Krajowej Rady Narodowej.

Wydział Prasy i Informacji.

Kierownik:
- Mieczysław Piotrowicz.

Redaktor Piotrowicz był członkiem Stronnictwa Demokratycznego. Szefem referatu informacji i propagandy był Woyno. Referat ten powstał bardzo późno, bo w czerwcu 1944 r. i cała jego praca zdążyła ograniczyć się do paru meldunków informacyjnych wysłanych do centrali.
Pod koniec 1943 r. na terenie województwa docierało 200 egzemplarzy "Rzeczpospolitej", w tym 50 poprzez BIP w Piotrkowie Trybunalskim. W 1944 r., na etacie wydziału było trzech pracowników, a w początkach 1945 roku tylko kierownik wydziału.

Wydział Przemysłu i Handlu.

Kierownikiem był nieznany z nazwiska przedwojenny pracownik Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi, wysunięty na to stanowisko przez departament.

Wydział Robót Publicznych.

Kierownik:
- inż. architekt Stefan Tworkowski.

Według sprawozdania Sekcji Kontroli od 1943 r., do końca 1944 r. na etacie był tylko jeden pracownik.

Wydział Rolnictwa.

Kierownicy:
- inż. Eugeniusz Klosse.: ?? - połowa 1944 r.
- Józef Balcerzak.

W 1943 r., na etacie wydziału znajdował się tylko jeden pracownik.

Wydział Opieki Społecznej.

Kierownik:
- Henryk Dinter (?).

Kierownikiem był nieznany z nazwiska działacz PPS, wskazany przez departament. Wszystko wskazuje na to, że chodzi tutaj o Henryka Dintera.
W 1943 r. na etacie wydziału było dwóch pracowników oraz spora liczbę współpracowników honorowych. W początkach 1945 r., w wydziale pracował kierownik, łączniczka i instruktorka.

Wydział Zdrowia Publicznego.

Kierownik:
- dr medycyny Stanisław Salak.

Salak przed wojną był naczelnikiem wydziału zdrowia Urzędu Wojewódzkiego w Łodzi.

Wydział Likwidacji Skutków Wojny.

Kierownik:
- mgr Wicherkiewicz.

Wicherkiewicza przeniesiono z Wydziału Likwidacji Skutków Wojny szczebla centralnego (Prezydium). W roku 1944 na etacie Wydzialu było dwóch pracowników.

Wydział Skarbowy.

Kierownik:
- Bolesław Wiktorowski.

Wiktorowski, czlonek Stronnictwa Ludowego, przed wojną był pracownikiem Ministerstwa Skarbu. Do łódzkiego wydziału skarbowego przeszedł z Departamentu Skarbu.

Wydział Oporu Społecznego.

Kierownik:
- Bolesław Ścibiorek "Bolesław Borowski", "Kazimierz Wolski".

Bolesław Ścibiorek (1906-1945) był czonkiem Stronnictwa Ludowego, w konspiracji żołnierzem Batalionów Chłopskich, a od marca do września 1945r., członkiem Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego, posłem do Krajowej Rady Narodowej, następnie od listopada 1945 r., w PSL.
Został zamordowany 5 grudnia 1945 r., przez grupę "Orsza" zorganizowaną przez Urząd Bezpieczeństwa w Skierniewicach.

W 1943 r. na etacie Wydziału Oporu Społecznego było sześciu pracowników. Rok później liczba ta zmniejszyła się do pięciu osób, a w początkach 1945 r., do czterech. Ponadto w skład wydziału wchodzili żołnierze oddziału specjalnego, który oprócz kilku innych zadań stanowił osłonę radiostacji.
Wiadomo, że w okresie od września 1944 do początków 1945 r., wydział opłacał 25-ciu żołnierzy tego oddziału.
Według zestawienia z lutego 1944 r., komórki wydziału istniały w takich miastach jak: Łódź, Łask, Wieluń, Sieradz, a także w powiatach należących do Generalnej Guberni. W strukturach wydziału istniał Komitet Oporu Społecznego. W Łodzi zorganizowano także Sąd Specjalny, taki sam jaki istniał już w Warszawie i w Piotrkowie Trybunalskim.

O działalności Okręgowego Komitetu Oporu Społecznego - Łódź, wiadomo niewiele. W samej Łodzi wykonano jeden wyrok śmierci na konfidencie Gestapo. Natomiast Komisje Sądzące w terenie wydały kilkanaście wyroków śmierci.
Wysyłano listy do urzędów pracy, urzędów gminnych i sołtysów z upomnieniami za nadgorliwość przy organizowaniu wywózek na roboty do Rzeszy. W tej sprawie Okręgowy KOS wydał także ulotkę. Równolegle prowadzono antykontyngentową akcję propagandową. Akcje sabotażowe były wykonywane przez oddziały poszczególnych stronnictw politycznych zasiadających w KOS. Czynnie tępiono również akty zwykłego bandytyzmu.

Wydział Sądownictwa.

Kierownik:
- Kazimierz Kozłowski "Rafał".

Kozłowski był przed wojną prokuratorem sądu okręgowego. Nie jest znana data powstania wydziału. Wiadomo jedynie, że nie istniał on jeszcze w roku 1943.

Okręgowe Biuro Oświaty i Kultury.

Kierownicy:
- prof. Zygmunt Lorentz.: ?? - 16/17 września 1943 r.
- dr Julian Żukowski.

Prof. Lorentz (1894 - 1943), nauczyciel - historyk, w 1940 r. wysiedlony z Łodzi do GG. Został aresztowany w nocy z 16 na 17 września 1943 r. Zmarł 5 października 1943 r., w więzieniu przy ulicy Sterlinga w Łodzi. Jego miejsce zajął dr Julian Żukowski.

Pracownikami Biura byli również: Tadeusz Klonowicz, Mieczysław Woźniakowski, Jan Bartecki, Antoni Ławiński, Narcyz Nonas.
W okresie od listopada 1942 do lutego 1943 r., Biuro otrzymało na swoją działalność sumę 45 000 zł. z budżetu departamentu. W ciągu całego 1943 r., na tajne nauczanie w okręgu wydano 252 016 zł.

Na etacie Biura pracowało wówczas pięć osób. Taki stan osobowy utrzymał się do lutego 1945 r., kiedy to były etaty: kierownika, referenta szkolnictwa powszechnego, sekretarza, skarbnika i łącznika.
Prace nad utworzeniem Uniwersytetu Łódzkiego prowadzili prof. Stefan Wilanowski oraz Józef Rynkowski.

W roku szkolnym 1943/44 w tajnym szkolnictwie na poziomie podstawowym zaangażowanych było w okręgu 138 nauczycieli, a naukę pobierało 2 208 uczniów, na poziomie średnim 23 nauczycieli i 223 uczniów.

Terenowe organa Okręgowej Delegatury Rządu - Łódź..

Powiatowa Delegatura Rządu Brzeziny.

Delegat:
- Aleksander Nowiński, członek Stronnictwa Ludowego.

Powiatowa Delegatura Rządu Końskie.

Delegat:
- dr Michał Marzyński.

Zastępca Delegata:
kpt. Wiktor Targowski "Wiktor".

Referat leśnictwa:
- Gustaw Spława - Neyman (1890 - 1966).

Inżynier leśnik, od lipca 1940 r., pracował w Inspektoracie Lasów (Forstinspektion) w Końskich. Neyman był żołnierzem ZWZ - AK , w lutym 1944 r., zagrożony aresztowaniem przeniósł się do powiatu szydłowieckiego, a od marca 1945 r. był nadleśniczym w Mosinie.

Szef KWC:
- Józef Sadowski "Górnik".

Powiatowa Delegatura Rządu Kutno.

Delegat:
- Stanisław Tokay, działacz Stronnictwa Ludowego.

Powiatowa Delegatura Rządu Łask.

Delegat:
- Aleksander Ochocki ze Stronnictwa Ludowego.

Powiatowa Delegatura Rządu Łowicz.

Delegaci:
- Bogatkowski, cżłonek Stronnictwa Narodowego,
- Stanisław Fabijański "Stefan", do lutego 1944 r.
- Andrzej Grabski, od lutego 1944 r. członek Stronnictwa Pracy.

Szef KWC:
Pracownik delegatury o pseudonimie "Łopata", niestety nieznany z nazwiska.

Powiatową Komisją Oświaty i Kultury kierowali kolejno:
Aleksander Blum - Kwiatkowski, Kazimierz Jędrzejczyk, Jan Zbudniewek.

Powiatowa Delegatura Rządu Łódź.

Delegaci:
- Władysław Stępień z PPS, Antoni Piaskowski.

Powiatowa Delegatura Rządu Opoczno.

Delegaci:
- Stefan Szymański "Kamiński", "Mateusz" następnie Władysław Wojtaszek.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
Kierowniczka:
- Helena Spoczyńska (1896 - 1968) pseudonimy "Helena", "Teresa".

Nauczycielka, w konspiracji pełniła także funkcję szefa oświaty i propagandy Komendy Odwodu BCH Opoczno. Po wojnie należała do Stronnictwa Ludowego a następnie do Polskiego Stronnictwa Ludowego.

Powiatowa Delegatura Rządu Piotrków Trybunalski.

Delegat:
- Aleksander Michalak, działacz Stronnictwa Ludowego.

Zastępcy delegata:
- Romuald Dukowicz "Pątnik". Członek NOW i Stronnictwa Narodowego.
- N.N. działacz PPS - WRN.

Powiatowa Delegatura Rządu Radomsko.

Delegat:
- Zygmunt Jarzębiak, działacz Stronnictwa Ludowego.

Referat Wojskowy:
- Aleksander Stasiński "Kruk".

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
Kierownik:
- Władysław Trybulak.

Zastępca:
- Henryk Lange.

Powiatowa Delegatura Rządu Rawa Mazowiecka.

Kierownictwo Walki Cywilnej:
- Zdzisław Józefowski "Kierski", "Orski".

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:

Kierownikiem Tajnej Organizacji Nauczycielskiej był Antoni Szymański "Szrama" a jego współpracownikami byli: Tadeusz Olszewski, Stefan Przewalski, Edward Sepczyński a także Czesław Michurski "Rom".

Powiatowa Delegatura Rządu Sieradz.

Delegaci:
- Adam Banach, działacz Stronnictwa Ludowego, aresztowany 26 lutego 1944 r.,
- Franciszek Olejniczak.

Powiatowa Delegatura Rządu Skierniewice.

Delegat:
- Franciszek Jagielski, działacz Stronnictwa Ludowego.

Zastępcy delegata:
- Jerzy Bernat "Załoga" ze Stronnictwa Pracy, następnie Antoni Januszewski.

Sekretarz:
- Władysław Białowiejski, przewodniczący Polskiego Komitetu Samopomocy.

Referat Opieki Społecznej:
- Władysław Kołodziejski.

Referat Rolnictwa:
- Stanisław Stachowicz.

Referat Sanitarnym:
- dr Franciszek Krawczyk "Stawisza", do maja 1944 r. szef sanitarny Komendy Obwodu AK.

Referat Finansowy:
- Stefan Grzeczyński.

Kierownictwo Walki Cywilnej:
- Jan Bartecki,
- Witold Kaczyński "Hubert Żbikalski".

Zastępca i rzecznik oskarżenia w Komisji Sądzącej, od lutego 1943 r. Przywódca Konfederacji Narodu w Skierniewicach.

Państwowy Korpus Bezpieczeństwa:
por. Szymon Zbudniewek "Leszczyński".

Komisja Sądząca:
Kierownik:
- Jan Kowalski.

Oskarżyciele:
- Witold Kaczyński.
- Zygmunt Jasiński.
- Stanisław Szewczyk.
- Mieczysław Zieliński.

Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
Przewodniczący:
- Antoni Ławiński.

Zastępca:
- Wojciech Gruziel,

Członkowie: - Jan Bartecki i Stanisław Kaczyński.

W powiecie skierniewickim wyznaczono również konspiracyjnych wójtów. I tak m. in. byli to: w Głuchowie - Antoni Kowalczyk, w Skierniewce - Jakub Lipiński, w Słupi - Józef Kuchta i Jan Białek, w Korabiewicach - Władysław Szcześniak, w Kowiesach - Leon Salamon, w Dolecku - Jan Ciszewski, w Dankowie - Andrzej Matysek, w Dębowej Górze Eugeniusz Dyba.

Powiatowa Delegatura Rządu Wieluń.

Delegat:
- Piotr Chwaliński (1889 - 1958), członek Stronnictwa Ludowego, aresztowany 4 października 1943 r.

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."


Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".

Koniec.




Powrót do strony głównej.

Design by Scypion, Butryk.