Kierownicy:

- Jerzy Michalewski "Barkowski".: ?? - 5 października 1942 r.
- Roman Dangel "Junosza", "Salisch".: 5 - 26 października 1942 r. (aresztowany).
- Witold Grott "Andrzejewski".: ?? - 22 lipca 1943 r. (aresztowany).
- Wincenty Bryja "Górski", "Halski".: 1943 - 1945 r.

Zastępcy:

- Witold Grott "Gardański".

Sekcja ta powstała w połowie 1941 r. Jej pierwszym kierownikiem do 5 października 1942 r. był wspomniany już kilkakrotnie wyżej Jerzy Michalewski "Barkowski", który jeszcze jesienią 1941 r., był szefem Biura Prezydialnego. Zastępcą został Witold Grott "Gardański", natomiast kasjerem początkowo był N.N (wiadomo tylko, że został aresztowany w grudniu 1941 r.), a następnie Janina Fafiusowa-Twarowska "Janina".

Osoba pierwszego szefa Sekcji Finansowo-Budżetowej od samego początku budziła zastrzeżenia polityków zasiadających w Politycznym Komitecie Porozumiewawczym.
Sytuacja stała się na tyle napięta, że zdecydowano się z dniem 5 października 1942 r. na zastąpienie Michalewskiego osobą Stanisława Romana Dangla "Junoszy", "Salischa".
"Junoszę" aresztowano już wkrótce po nominacji, 26 października 1942 r. Po nim funkcję tę pełnił zapewne dotychczasowy zastępca Witold Grott - aresztowany 22 lipca 1943 r., a od 1943 r. do 1945 Wincenty Bryja - "Górski", "Halski".

W okresie Powstania Warszawskiego, w związku z chorobą Bryi kierownictwo nad sekcją objął Tadeusz Jankowski. Po jego śmierci, od drugiej dekady września, jej pracami kierował Jerzy Horski "Jurkowski" z Sekcji Kontroli.
Stan ten nie trwał jednak długo, bowiem po wyzdrowieniu, swoje obowiązki objął ponownie Wincenty Bryja. Sekcja prowadziła pracę do samego końca istnienia delegatury, a jej kierownik wszedł w skład komisji likwidacyjnej Tajnej Administracji Cywilnej.
Jeszcze w czerwcu 1945 r., na etacie sekcji pozostawali: kierownik, zastępca, kierownik biura, skarbnik i buchalter.

Wiosną 1945 r., przystąpiono do redukcji aparatu urzędniczego delegatury. Wypłata odpraw dla pracowników przeciągnęła się jednak do lipca.
Po decyzjach Rady Jedności Narodowej z 1 lipca 1945 r., o całkowitej likwidacji delegatury wypłacano odprawy pracownikom nielicznych jeszcze funkcjonujących komórek organizacyjnych. Ich wypłacaniem zajmował się nadal szef sekcji Wincenty Bryja "Halski".
Oprócz kasjerki Janiny Fafiusowej-Twarowskiej pracownikami sekcji byli m. in.: Bogumił Orzechowski - aresztowany jesienią 1943 r. oraz znani jedynie z pseudonimów" "Majewski" - referent finansowy Rejonowej Delegatury Rządu Warszawa - Południe, "inż. Suzin" i "Alina".

Wszelkie środki, jakie sekcja miała do dyspozycji, lokowano w tzw. kasach. Nie wiadomo niestety wszystkiego o ich lokalizacji. Większość z nich znana jest tylko z kryptonimu: "Szpital", "Plac" - ul. Królewska 9, "Pracownia", "Bank", "Dyrekcja", "Klotzek", "Gospoda", "Fabryka", "Oficyna", "Sęk", "Marszałek", "Buczkowski", "Victoria" - ul. Sienna w mieszkaniu Józefa Kosobudzkiego, "Dworzec" - ul. Widok 24 w lokalu pani Skoczyńskiej, "Krucza" - ul. Krucza 5, "Skład", "Kolonia I", "Kolonia II", "Stanisława" - przy ul. Kredytowej 8.

Zadaniem sekcji było finansowanie działalności Delegatury i organizacji z nią współpracujących, czyli partii politycznych, hierarchii kościelnej, Rady Pomocy Żydom, Patronatu itp.
Początkowo pieniądze do kraju wędrowały za pośrednictwem kurierów. Niestety brak jest całościowych danych dotyczących tego okresu. Według tego co wiadomo na pewno wynika, że w 1941 r., że delegat otrzymał z placówki w Bukareszcie 9 000 dolarów, w lutym 1942 r. 2 000 dolarów z Budapesztu i z placówki w Rzymie do marca 3 400 dolarów i 30 000 zł.
Nie wiadomo także ile dokładnie pieniędzy dotarło do Warszawy za pośrednictwem obywateli szwedzkich:
Carli Herslowej "Sul", Högglewa, Brandina Axela, Svena Norrmana - "Hjalmar", "Szirer".

Od 1942 r. pieniądze przewozili prawie wyłącznie kurierzy-cichociemni. W okresie od września 1943 do listopada 1944 r. drogą powietrzną przerzucono łącznie 2 284 225 dolarów i 225 złotych funtów. Według innych danych od 15 lutego 1941 do 26 grudnia 1944 r. drogą lotniczą przekazano dla Delegatury Rządu:

8 593 788 dolarów,
1 644 funty złote,
15 911 900 marek niemieckich,
400 000 fałszywych złotych (młynarek).

Dla orientacji warto zaznaczyć, że w kwietniu 1944 r., dolar papierowy kosztował 160 zł, a dolar złoty - 860 zł.
Dolary na czarnym rynku sprzedawano za pośrednictwem specjalnych agentów, których w przededniu Powstania Warszawskiego było sześciu: "H-1", "H-2", "J-1", "J2", "G-2", "G-3".
Referentem walutowym sekcji był Tadeusz Głowacki "Kaczorowski" - najprawdopodobniej po upadku Powstania Warszawskiego został wywieziony do Niemiec.

Na podstawie budżetu poszczególnych komórek delegatury, sekcja finansowa sporządzała ogólne zestawienie kasowe i doręczała je delegatowi rządu do akceptacji. Następnie budżet podlegał uchwale PKP - KRP - RJN i był przekazywany do Londynu.

Uposażenia miesięczne wynosiły przykładowo:

- delegat okręgowy - 1 000 zł,
- kierownik działu - 800 zł,
- referent - 600 zł,
- samodzielny pracownik biurowy - 500 zł,
- maszynistka, czy goniec - 400 zł.

Dodatki rodzinne dla pracowników delegatury mających jedna osobę na utrzymaniu - 200 zł, więcej niż jedną - 300 zł, dodatek dla ukrywających się - 200 zł. Diety - 60 zł dziennie.

Stawki te, w wyniku postępującej drożyzny ulegały oczywiście z czasem zwiększeniu.
Od 1 maja 1943 r. pracowników delegatury zaszeregowano do pięciu grup uposażeń:

- do pierwszej grupy zaliczono dyrektorów departamentów i kierowników sekcji,
- do drugiej zastępców dyrektorów departamentów i kierowników sekcji, delegatów okręgowych, kierowników wydziałów w centrali, kierowników drukarń i stacji radiowych.
- trzecią grupę stanowili zastępcy delegatów okręgowych, delegaci powiatowi, referenci w centrali, sekretarze biur w centrali, drukarze i radiotelegrafiści, kierownicy wydziałów w okręgach.
- do czwartej grupy należeli referentów w okręgach i kierowników działów.
- do piątej natomiast pracownicy biurowi, łącznicy, maszynistki i strażnicy.

Maksymalne stawki w poszczególnych grupach wynosiły:

I     - 2 000 zł,
II    - 1 700 zł,
III  - 1 500 zł,
IV  - 1 300 zł,
V   - od 900 do 1 200 zł.

Ponadto wypłacano dodatki rodzinne, specjalne, świąteczne, diety oraz pokrywano wydatki na pomoc lekarską. Delegat był także upoważniony do zaciągania pożyczek na rachunek Skarbu Państwa do wysokości 3 mln zł.

Kierownicy:

- Stanisław Peszyński "Krechowiecki".: 1 grudnia 1942 - 1 sierpnia 1944 r. (?)
- Wiktor Wacław Januszewski "Kochanowski".: grudzień 1944 - ??

Pierwszym kierownikiem Sekcji Kontroli został 1 grudnia 1942 r. Stanisław Peszyński "Krechowiecki", "Szumowski", który sprawował tą funkcję do wybuchu Powstania Warszawskiego. W grudniu 1944 r. kierownictw "Niku" objął Wiktor Wacław Januszewski "Kochanowski".

Zastępcy:

- Zbigniew Heidrich "Osiński".
- Adam Kowalski "Lewandowski".

Sekretarka:
- Grzybowska.

Referenci
- Lubomir Plebański "Chełmoński".
- Władysław Ćwikiel "Zaremba".

Łączniczki:
- Zofia Rajkowska
- Lucyna Słubicka "Maria".
- Irena Karls "Wanda".

Pracownikami sekcji byli także m. in.:
- Bogdan Beuth "Miączyn" - przed wojną naczelnik wydziału w Najwyższej Izbie Kontroli.
- Jerzy Horski "Jerzy Kowal".: kwiecień 1943 - ??

Lokalem kontaktowym było mieszkanie kierownika sekcji Stanisława Peszyńskiego przy ul. Marszałkowskiej 15, a jedna ze skrytek mieściła się przy ul. Chmielnej 20. Sekcja dokonywała co dwa miesiące kontroli finansowej poszczególnych komórek delegatury.

Kontrole te miały na celu stwierdzenie:

"...czy czynności gospodarcze i finansowe poszczególnych komórek i ogniw SA legalne, celowe i oszczędne. Przez legalność rozumiano zgodność z zatwierdzonym budżetem, przez celowość - wybór właściwego sposobu wydatkowania we właściwym czasie dla uzyskania zamierzonego celu, wreszcie przez oszczędność - zawiadywanie środkami finansowymi ze starannością dobrego gospodarza".

Kontrolowane komórki miały obowiązek przedłożyć członkom sekcji wszystkie dowody i udzielać wszelkich wyjaśnień. Pracownicy sekcji nie mieli prawa wydawania bezpośrednich poleceń i zarządzeń kontrolowanym komórkom, a tylko przedstawiali uwagi przełożonym tych komórek. W razie nieuwzględnienia zaleceń pracowników sekcji jej kierownik miał prawo interwencji u delegata.
Kierownik sekcji składał sprawozdanie ze swojej działalności delegatowi rządu, a ten po upływie każdego okresu budżetowego, trwającego dwa miesiące, przedstawiał ogólne "zamknięcie rachunkowe" za ten okres Radzie Jedności Narodowej. Z jej ramienia prawo kontrolowania finansów delegatury i jej poszczególnych komórek miała komisja kontrolująca, złożona z dwóch osób, które nie mogły być pracownikami delegatury.

Po klęsce Powstania Warszawskiego i odszukaniu rozproszonych pracowników, w sekcji, funkcjonującej w Podkowie Leśnej i Milanówku działali m. in. : Zbigniew Heinrich - tymczasowy kierownik sekcji, Adam Kowalski jako zastępca, Lubomir Plebański, Jerzy Horski, Grzybowska. W grudniu 1944 r. szefem sekcji został Wiktor Wacław Januszewski a trzecim zastępcą "Baryła". 17 kwietnia 1945 pełniący obowiązki delegata Stefan Korboński, nakazał przeprowadzenie końcowej kontroli likwidowanych komórek organizacyjnych. Komórka Kontroli funkcjonował do sierpnia 1945 r.

II. Dział/Departament Likwidacji Skutków Wojny - Kryptonimy: "Finis", "Stop", "580/L"

Kierownicy:

- Antoni Olszewski "Brzozowski".
- Bogdan Domosławski "Nałęcz".: grudzień 1942 - październik (?) 1944 r.
- Władysław Leśniewski "W. Żuliński" (?).: październik 1944 - ??

Zastępcy:
- Władysław Leśniewski "W. Żuliński".
- Witold Lis-Olszewski.: 1943 - ??

Pracownicy Działu:

Sekretarka:
- Zofia Zaremba "Zetka".

Rejestracja strat w dziedzinie kultury:
- Stanisław Lorentz.
- Władysław Tomkiewicz.
- Michał Walicki.
- M. Friedlówna.
- Jan Morawiński.

Muzea:
- Zygmunt Miechowski.
Biblioteki:
- Józef Grycz.
Archiwa:
- Witold Suchodolski.
Zabytki:
- Stanisława Sawicka.
Teatry i Muzyka:
- Władysław Zawistowski.
- Bohdan Korzeniewski.

Inni pracownicy:
- Bogdan Domosławski.
- Wiktor Leśniewski.
- Wacław Borowy.
- Czesław Klarner.

Pracownicy Departamentu:

- Janina Antoniewicz "Janina".
- Ludwik Landau.
- Henryk Kołodziejski.
- Jan Derengowski.
- inż. Bronisław Butkiewicz.: ?? - 1943 r. (aresztowany).

Dużą grupę pracowników znamy obecnie jedynie z pseudonimów:

"J.R" (profesor ekonomista), "p. J" (znawca spraw robotniczych), "p. Z.R" (referent odszkodowań w naturze), inż. "J.K" (sędzia, autor opracowań na temat przemysłu drzewnego), "T.S."(autor projektów ustaw i dekretów), inż. "S" (specjalista w zakresie przemysłu poligraficznego), dr. inż. "Z" (specjalista od spraw wodnych), inż. "K" (referent szkolnictwa), dr. "G" oraz dr "L" (profesorowie medycyny), inż. "M" (specjalista w dziedzinie przemysłu optycznego), "p. J.Ch" (? Jan Chowańczuk - przemysłowiec z działu futrzarskiego), inż. "I.B" (przemysł hutniczy), "p. B" (referent strat przemysłowych), "p. S" (referent strat kultury), "p. S.R." (statystyk i referent ziem nowych), inż. "N" (referent przemysłu górniczego), "p. H." (referent spraw wysiedleniowych i sportu), "p. J.B" (referent całości strat), inż. "B" (referent przemysłu naftowego).

---

Początkiem Działu, a następnie Departamentu Likwidacji Skutków Wojny była utworzona już w listopadzie 1939 r., Komisja Rewindykacyjna i Odszkodowań, kierowana przez Antoniego Olszewskiego. Efektem jej pierwszych prac był referat na temat strat wojennych wysłany do rządu w marcu 1940 r. Kolejne sprawozdanie wysłano już w listopadzie tego samego roku.

W połowie roku 1941 komisja Olszewskiego została włączona do aparatu Delegatury Rządu jako Dział Likwidacji Skutków Wojny.
Zebrania wieloosobowych zespołów odbywały się w mieszkaniu Antoniego Olszewskiego przy Al. Szucha 8 m. 12. Dział Likwidacji Skutków Wojny funkcjonował do grudnia 1942 r., kiedy to został utworzony Departament Likwidacji Skutków Wojny.

12 grudnia 1942 r., delegat rządu polecił jego dyrektorowi opracowanie zakresu kompetencji tej komórki organizacyjnej w porozumieniu z dyrektorami departamentów: Skarbu, Rolnictwa, Przemysłu i Handlu, Komunikacji.
W roku 1943 departament składał się z wydziałów: zagranicznego, prawnego, strat kulturalnych, odszkodowań w naturze, ziem zachodnich. Po klęsce Powstania Warszawskiego nie zaprzestał działalności.

(Żródło zdjęć: Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940-1945").

Pracownicy Departamentu Likwidacji Skutków Wojny.
Od lewej: Wiktor Leśniewski, Wacław Borowy, Czesław Klarner, Jan Zaborowski, Władysław Zawistowski..

Zakres prac departamentu obejmował:

- obliczanie strat spowodowanych przez wojnę i okupację.
- pisanie monografii obrazujących działalność władz okupacyjnych oraz prac publicystycznych, przedstawiających możliwości propagandy w okresie poprzedzającym zawarcie traktatu pokojowego.
- przygotowywanie postulatów traktatowych oraz likwidację majątku niemieckiego.

Zespół pod kierownictwem Wacława Borowego "Zalesińskiego" opracował maszynopis książki "The Nazi Kultur in Poland", który przesłano do Londynu. Dziełem funkcjonariuszy departamentu były takie wydawnictwa jak "Propaganda niemiecka o Polsce a rzeczywistość", czy "Pierwsze dwa lata rządów okupantów w Polsce".

W pracach departamentu szeroko rozwinięto problem likwidacji niemczyzny i mienia niemieckiego. Opracowano w tym zakresie kilka projektów aktów prawnych odnoszących się do terytorium państwa polskiego. Były nimi:

- dekret o szczególnych przypadkach utraty i pozbawienia obywatelstwa polskiego,
- dekret o publicznym zabezpieczeniu mienia,
- ustawę o likwidacji niemieckiej własności prywatnej,
- ustawę o uchyleniu skutków wywłaszczeń i ograniczeń majątkowych dokonanych przez władze okupacyjne,
- statut Ministerstwa Likwidacji,
- dekret o przymusowej gospodarce lokalami w osiedlach miejskich,
- zarządzenie o zasadach regulacji umów i wierzytelności prywatnoprawnych polsko - niemieckich.

Ponadto opracowywano zarządzenia dla terytoriów III Rzeszy, mających przypaść po wojnie Polsce. Do takich należały zarządzenia:

- o nabyciu przez osoby, zamieszkałe na tym terenie obywatelstwa polskiego,
- o publicznym zabezpieczeniu mienia,
- o likwidacji własności prywatnej osób, które obywatelstwa polskiego nie nabędą,
- o powołaniu dla tego terytorium władzy do przeprowadzenia zabezpieczenia mienia i likwidacji,
- o przymusowej gospodarce lokalami,
- o przejęciu przez państwo polskie na nowych terytoriach niemieckiego majątku państwowego.

Przygotowywano również projekty aktów o charakterze specjalnym:

- projekt ustawy o rejestracji strat wojennych i okupacyjnych, zarówno majątkowych jak i osobowych,
ustawy:
- o wynagrodzeniu strat na życiu i zdrowiu,
- poniesionych przez osoby cywilne podczas wojny i okupacji oraz o odszkodowaniu za straty majątkowe,
zarządzenia mówiące o:
- sprzedaży zlikwidowanego majątku poniemieckiego,
- przeznaczenia wpływów z tego majątku oraz z uzyskanych od Niemiec odszkodowań oraz upoważnień do upłynnienia tego majątku.

Departament przygotowywał także opracowania potrzebne rządowi RP na przyszłą konferencję pokojową.
Do najważniejszych z nich należały: "Odra - Nissa - najlepsza granica", "Życie gospodarcze wschodnich terenów Rzeszy", "Ludność wschodnich terenów Rzeszy w ujęciu etnograficzno - historycznym".

Departament Likwidacji Skutków Wojny kontynuował działalność po upadku Powstania Warszawskiego. W okresie marzec-kwiecień 1945 r., na etacie departamentu znajdowali się: Kierownik. p.o. kierownika, dwóch pracowników referatu prawnego, referent strat, referent odszkodowań, referent statystki i prac kongresowych, sekretarka, maszynistka-łączniczka oraz sekretarz oddziału krakowskiego.

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."

---

Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".

---

Koniec części pierwszej.

---