Okręgowa Delegatura Rządu Warszawa-Województwo. Kryptonimy: "Akwarium", "Mieszkanie przy sklepie", "Ogródek", "Sad".
Delegat Okręgowy Rządu.
- Józef Kwasiborski "Niemira", "Pion", "Praski".: 27 sierpnia 1941 - ??
Zastępcy:
- Aleksander Bogusławski "Piński", "Poleski".: listopad 1941 - połowa 1943 r.
- Józef Fabijański "Brzozowski".: połowa 1943 - ??
- Kazimierz Iłowiecki "Sierpski".
- Adam Obarski.
Pierwszą kandydaturę na Delegata Okręgu Warszawa-województwo wysunięto na posiedzeniu Politycznego Komitetu Porozumiewawczego z lipca 1941 r.
Dotyczyła ona Józefa Kwasiborskiego, członka Stronnictwa Ludowego. Nominację podpisał już 27 sierpnia Minister Spraw Wewnętrznych Stanisław Kot, a przekazano ją drogą radiową 30 sierpnia.
Nowy delegat okręgowy objął urzędowanie pod pseudonimami "Niemira", "Pion", "Praski". Zastępcą Kwasiborskiego mianowano Aleksandra Bogusławskiego "Pińskiego", "Poleskiego", który pełnił swoje obowiązki w okresie od listopada 1941 do połowy 1943 r.
Po nim funkcję zastępcy delegata okręgowego pełnili kolejno: Józef Fabijański "Brzozowski" podobnie jak Bogusławski członek SL, Kazimierz Iłowiecki "Sierpski" dotychczasowy delegat okręgowy w Ciechanowie, członek Stronnictwa Narodowego oraz Adam Obarski z PPS-WRN.
Punkt kontaktowy ODR Warszawa-Okręg mieścił się w siedzibie Warszawskiej Kasy Komunalnej przy ul. Zgoda, której pracownikiem był Kwasiborski.
Wydział Administracyjny.
Kierownik:
- Felicjan Pawłowski "Marek".
W roku 1943 r., na etacie całego Departamentu Spraw Wewnętrznych było 101 pracowników a wydatki wyniosły 870 372 zł. i 45 800 marek. Na początku 1945 r. na etacie było 11 pracowników biura ODR oraz 7 w terenie.
Wydział Bezpieczeństwa.
"Akwarium", "Mieszkanie przy sklepie", "Ogródek", "Sad", "Zagroda".
Szefowie:
- inż. Czesław Gajzler "Grabowski".: październik 1942 - wrzesien (?) 1943 r.
- Kazimierz Więckowski "Dr Łukasz", "Dr Rafał".: wrzesień/(koniec) 1943 - ??
Zastępcy:
- Antoni Olszewski (?).
 mjr rez. Adam Tyczyński.
Zastępcą "Dr Łukasza" był Adam Tyczyński, który podobnie jak jego przełożony, przyszedł do ODR z "Teczki". Do pracy w Wydziale Bezpieczeństwa ODR Warszawa-okręg zostali także przeniesieni kolejni pracownicy Wydziału Wojskowego Komendy Obszaru Warszawskiego AK:
- Antoni Kołodziejski "Budziłowicz", "Mateusz" - referent polityczno-narodowościowy.
- Jan Kwiatkowski "Kotwicz" - referent bezpieczeństwa.
- Marceli Poznański "Kaszub" - referent prasowy.
- N.N. "Witold" - kierownik Brygady Wywiadowczej.
- Kazimierz Bartniczek "Cegielski", "Gieryłło", rejestrator.
- N.N. "Bejzym", "Mongoł", informator.
- N.N. "Janusz", informator.
W listopadzie 1943 r., wydział liczył 19 pracowników, a ponadto we wszystkich powiatach byli referenci bezpieczeństwa oraz po 2 d0 3 pracowników. W powiatach tzw. obwodu ciechanowskiego, w wyniku stałych represji, stan osobowy był płynny.
Na początku 1944 r., struktura organizacyjna wydziału przedstawiała się następująco:
Naczelnik Wydziału Bezpieczenstwa.
Kierownik Referatu Organizacyjny.
Kierownik Referatu Inspekcyjnego.
Kierownik Referatu Polityczno-prasowego:
- N.N. "Wroński" (prawnik).
Kierownik Referatu Informacyjnego:
- Stefan Kaczorowski "Jelita".
Zespół referatu liczył kilkunastu pracowników.
W terenie udało się zorganizować referaty bezpieczeństwa we wszystkich powiatach części województwa włączonego do Generalnej Gubernii.
Państwowy Korpus Bezpieczenstwa.
Komendant:
mjr. Franciszek Walter "Doktor", "Wiśniewski".
Zastępca:
 podkom. pol. Rudzki (?).
Instruktor Straży Samorządowej:
- Stanisław Laskowski "Świda".
Urząd Śledczy.
Naczelnik:
- Zbigniew Eime.
Lokale kontaktowe Korpusu mieściły się przy ul. Natolińskiej 8, ul. Tłomackie oraz w mieszkaniu Nowickiego na ulicy Dobrej.
Stan osobowy PKB z października 1943 r., w Województwie Warszawskim przedstawiał się następująco:
12 oficerów i 312 szeregowych zawodowych, 2 oficerów i 41 szeregowych służby kryminalnej oraz 14 oficerów i 600 szeregowych elementu milicyjnego.
W tym samym czasie stan organizacyjny przedstawiał się tak:
"Komendy Obwodowe i Powiatowe zorganizowane i obsadzone. Wszystkie jednostki powiązane z elementem milicyjnym. Kierownictwo spoczywa w rękach zawodowców.".
Na początku roku następnego stan organizacyjny oceniano następująco:
"Większość powiatów posiada komórki bezpieczeństwa PKB zmontowane odgórnie oraz w dołach kadrowo oparte głównie na członie cywilnym."
W całym województwie udało się zorganizować trzy Obwody PKB. Pierwszy obejmował swoim zasięgiem powiaty: ostrowski, siedlecki, sokołowski i węgrowski.
Dowódcą pierwszego obwodu był por. Kamiński.
Drugi obwód obejmował powiaty: grójecki, miński i radzymiński. Jego dowódcą był oficer w stopniu majora, niestety nazwisko nie jest znane.
W skład trzeciego wchodziły powiaty: błoński, garwoliński i sochaczewski.
Tutaj dowódcą był N.N. "Błoński".
Powiat warszawski funkcjonował samodzielnie, a dowódcą PKB był tu kpt. policji granatowej Wojciechowski.
Wydział Samorządu.
Kierownik:
- Zygmunt Idziak.: ?? - kwiecień 1943 r.
Idziak był członkiem Stronnictwa Ludowego i jednocześnie kierownikiem konspiracyjnego Związku Zawodowego Pracowników Samorządu Terytorialnego. Został aresztowany w kwietniu 1943 r.
Wydział Prasy i Informacji.
Kierownik:
- Wojciech Winkler "Antoni", "Halicki", "Walicki".
Zastępca:
- Stanisław Bury "Rus".
W roku 1943 wydział skupiał trzech pracowników a wydatki wyniosły 86 591 zł.
Tak oto oceniano działalność wydziału w tym okresie:
"Komórka pracowała dobrze, co miała w dużym stopniu ułatwione przez łatwość otrzymywania materiałów z centrali i przez latwość przekazywania swoich materiałów do centrali.
Służba informacyjna była najlepiej postawiona z wszystkich okręgów. Przed powstaniem zbierali materiały dokumentacyjne swego terenu z planem przygotowania ogólnej publikacji.
Mieli zorganizowaną dobrze sieć informatorów powiatowych, z którymi utrzymywał kierownik ścisły kontakt osobisty. W 1943 r., wydawali przez kilka miesięcy drukowaną kronikę Oporu Społecznego.
Wiosną 1944 r., przystąpili do regularnego wydawania tygodnika "Przewodnik Terenowy", który był redagowany w Warszawie i rozsyłany w odpisach maszynowych co środa do 13 powiatów, gdzie przebijano go na powielaczach. Był to jedyny okręg o dobrze zorganizowanej sieci powielaczy powiatowych.
"Przewodnik Terenowy" był dobrze redagowanym pismem politycznym. Wychodził i po powstaniu. Z powiatami włączonymi do Rzeszy kontakt był ścisły. Informacje z tamtych terenów dostarczano Centrali, prasa jednak nasza nie miała tam wielu odbiorców, tak jak zresztą na wszystkich terenach włączonych do Rzeszy ".
W planach na lipiec 1944 r., miano dodatkowo organizację sieci informacyjnej "Membrany", poprzez zaintalowanie jej punktów w Łowiczu lub Sochaczewie, Skierniewicach, Żyrardowie, Ostrowi Mazowieckiej i Grójcu.
Ogólnie na terenie Okręgowej Delegatury Rządu Warszawa-województwo, pod koniec 1943 r., rozprowadzano 1 500 egzemplarzy "Rzeczpospolitej", uruchomiono ponadto punkty przebitkowe w sześciu powiatach, a w czerwcu 1944 kolportowano 500 egzemplarzy "Rzepy".
Wydział pracował do czerwca 1945 r., kiedy to na etacie skupiał kierownika oraz referenta propagandy.
Wydział Robót Publicznych.
Kierownik:
- Mikołaj Maksyś.
W 1943 r., na etacie wydziału był tylko jeden pracownik, a wydatki wyniosły 2 045 zł.
W roku 1944 wydział wydał "Okólnik w sprawie uruchomienia robót publicznych", w którym zaraz po uwolnieniu terenu województwa spod okupacji, zakładano rozpoczęcie szeroko zakrojonych prac rozbiórkowych, porządkowych i naprawczych.
W wymienione wyżej prace planowano zaangażować jak największą ilość osób, tak aby skutecznie zapobiec szerzeniu się bezrobocia.
W trakcie planowania, jeszcze podczas działalności podziemnej, miano również przygotować wykaz najpilniejszych prac oraz rozpoznać stan fabryk, zwłaszcza tych produkujących materiały budowlane.
Wydział Rolnictwa.
Kierownik:
- Franciszek Kielan.
Kielan był członkiem Stronnictwa Ludowego a także spółdzielczości rolniczo-handlowej. W roku 1943 wydział skupiał pięć etatów, a wydatki wyniosły 11 820 zł.
Wydział Oporu Społecznego - KWC "Czyn".
Kierownik:
- Wojciech Winkler "Wilczewski".
Zastępca:
- Stanisław Bury "Rus".
Pod koniec 1943 r., na etacie wydziału był: kierownik, zastępca, referent sabotażu, referent sądowy, kierownik powiatu warszawskiego, łącznik powiatu warszawskiego, inspektor powiatu warszawskiego, referent organizacyjny powiatu warszawskiego, kurier, sekretarze w czternastu kompletach sądzących - Cywilne Sądy Specjalne i Komisje Sądzące.
Okręgowy "Czyn" dysponował lokalem biurowym, trzema lokalami kontaktowymi, skrzynką pocztową i sześcioma lokalami w powiatach.
W ramach wydziału zorganizowano Komitet Oporu Spolecznego, który skupiał przedstawicieli czterech głównych stronnictw politycznych (poza Stronnictwem Narodowym), a także członka Społecznej Organizacji Samoobrony.
Poza tym udało się zorganizować komórki "Czynu" w jedenastu powiatach, dwanaście ekspozytur dla dwunastu powiatów włączonych do Rzeszy. Powołano Cywilne Sądy Specjalne w Warszawie i Płocku, które łącznie orzekły kilkadziesiąt wyroków, wykonanych przez własną grupę egzekucyjną.
Poza tym utworzono osiem Komisji Sądzących w powiatach oraz jedną w okręgu, której przewodniczącym był Stefan Kaczorowski. Wydały one łącznie ponad czterdzieści wyroków infamii, liczne nagany i upomnienia.
Dodatkowo prowadzono szeroką akcje sabotażową przeciwko bimbrowniom, mleczarniom, młocarniom, urzędom gminnym, i urzędom pracy. Dla przykładu można tu przytoczyć nocną akcję palenia akt w piętnastu urzędach gminnych powiatu mińskiego oraz w starostwie w Mińsku Mazowieckim.
"Czyn" okręgu angażował się również w organizację lokalnych straży, przeznaczonych do walki z bandytyzmem, poza tym prowadził szeroką akcję propagandową i współpracował przy tworzeniu okręgowego Społecznego Komitetu Antykomunistycznego.
Wspólnie z Wydziałem Informacji i Proagandy, od roku 1943 wydawano "Kronikę Oporu Społecznego", natomiast od roku następnego tygodnik "Przewodnik Terenowy" a także opracowywano comiesięczne "Sprawozdania informacyjne".
Po klęsce Powstania Warszawskiego szefem Kierownictwa Oporu Społecznego został Stanisław Bury "Rus".
Wydział pracował do lutego 1945 r., przy czym w grudniu 1944 na etacie był: kierownik i referent sądowy, a od początku 1945 pozostał tylko ten ostatni.
Wydział Pracy i Opieki Społecznej.
Kierownik:
- Ludwig (?).
W roku 1943 r., wydział zatrudniał tylko jednego pracownika. Według sprawozdania Niku za 1943, przez cały ten rok na opiekę społeczną wydano 146 950 zł. oraz 102 170 marek. Wydział jako komórka ODR działała do czerwca 1945 r., w dalszym ciągu zatrudniając jednego pracownika.
Wydział Przemysłu i Handlu.
W 1943 r., na etacie wydziału był tylko jeden pracownik, a na działalność wydano 2 025 zł. Brak szczegółowych informacji.
Wydział Likwidacji Skutków Wojny.
W 1943 r., na etacie był jeden pracownik, a wydatki wyniosły 6 000 zł. Brak szczegółowych danych.
Okręgowe Biuro Oświaty i Kultury.
Okręgowa Komisja Oświaty i Kultury.
Kierownik:
- dr Teofil Wojeński "Zawadzki".
Zastępca:
- dr Stanisław Tynelski "Górka".
Referent szkolnictwa powszechnego na teren województwa:
- Wawrzyniec Dusza "Lipiński".
Referent szkolnictwa powszechnego na teren Warszawy:
- Stanisław Dobraniecki "Andrzejczak".
Referent szkolnictwa średniego, ogólnokształcącego:
- Tadeusz Zygler "Siermontowski".
Referent oświaty pozaszkolnej:
- Witold Witkowski "Kryski".
Referenci kształcenia nauczycieli:
- Lucjusz Zapolski "Lucjusz".
- dr Albin Jakiel "Albin".
Referent szkolnictwa zawodowego:
- Janina Bratkowska "Siostra Maria".
Referent i łącznik z departamentem:
- Leszek Klima "Leszek".
Referenci:
- Marian Jaworski "Mariański".
- Władysław Szubzda "Węgierski".
- Józef Kuran "Wirski".
Sekretarka i skarbniczka:
- Janina Skowrońska "Janka".
Łączniczki:
- Ewa Szymkiewicz "Nata".
- Stefania Lasowy "Frania".
W 1943 r., Biuro Oświaty skupiało pięć osób. Łącznie przez cały ten rok na tajne szkolnictwo w województwie wydano 2 224 345 zł., natomiast na opiekę społeczną dla nauczycieli 654 750 zł.
W roku szkolnym 1943/1944 w tajnym szkolnictwie na poziomie podstawowymw okręgu pracowało 1 330 nauczycieli, a naukę pobierało 39 470 uczniów, na poziomie średnim odpowiednio - 1 340 nauczycieli i 10 230 uczniów.
Biuro działało do wiosny 1945 r., natomiast jeszcze w czerwcu tego roku, na etacie biura znajdowali się: kierownik, referent finansowy, referent szkolnictwa powszechnego, referent organizacyjny i łącznik.
Terenowe organa Tajnej Administracji Cywilnej podległej ODR Warszawa-województwo.
Powiatowa Delegatura Rządu Błonie.
Delegat:
- Marczewski "Lotny", członek PPS-WRN.
Referent wojskowy "Teczki":
- Kierlandczyk "Ryszard".
- N.N. "Czarny".
KWC/KOS:
- N.N. "Grabiański" (prawnik).
Powiatowa Delegatura Rządu Garwolin.
Delegat:
- Bronisław Warowny "Walenty Dębień", "Gruszecki", "Wiśniewski".: kwiecień 1943 - ??
Zastępca delegata:
- Marian Jaworski "Lipa", "Mariański".
Referat bezpieczeństwa:
- Zygmunt Dyjak "Żywica".
Referat rolnictwa:
- Jan Rękawek "Wierzba".
Referat samorządu:
- Tadeusz Komendecki.
- Wacław Filipek.
KWC/KOS:
- N.N. "Ostoja".
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa:
mjr Sobieszczański.
 st. sierż. Teodor Dłużniewski "Wrzos".
- Stefan Osiński "Oksza".
Straż Samorządowa:
- Stefan Osiński "Oksza".
- Marian Turek "Gruda" (komendant powiatowy BCH).
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury;
Przewodniczący:
- Marian Jaworski.
Referent szkolnictwa średniego:
- Jan Cink.
Referent oświaty dorosłych:
- Marek Szamryk.
Referent szkolnictwa zawodowego:
- Stanisław Felbur "Rębkowski".
Referent kształcenia nauczycieli:
- Jan Migdał "Frankowski".
Powiatowa Delegatura Rządu Grójec "Garłacz".
Delegat:
- Zbigniew Tadeusz Hanke "Aleksandrowicz", członek Stronnictwa Narodowego.
Zastępcy:
- Stefan Szewczyk "Mateusz".
- Bolesław Łukowski.
Referat Bezpieczeństwa:
- Maciej Gabała "Marek".
Referat samorządu:
- Wiktor Zawadzki lub Józef Bójski.
KWC/KOS:
- Kazimierz Lewkowski "Mat", "Matkowski".
Komisja Sądząca:
- Wanda Godlewska "Wir".
- Konstanty Traczewski "Pan Henryk".
 ppor. Tadeusz Albin "Bezmian".
ppor. Andrzej Grossman "Żabiński".
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa:
 kpt. Gąbała.
Straż Samorządowa:
- Antoni Dębski "Lasocki".
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- WincentyZiemacki.
- Kazimierz Lewkowski "Mat", "Matkowski".
Powiatowa Delegatura Rządu Mińsk Mazowiecki.
Delegaci:
- Stefan Janczak "Jasiołd".
- Kruszyński.
Zastępca:
- Józef Władysław Łoboda "Dąbczak".
KWC/KOS:
- N.N. "Miński" (nauczyciel).
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa:
- Władysław Leszczyński.
Powiatowa Delegatura Rządu Radzymin.
Delegat:
- Franciszek Kominek "Borkowski", "Tur".
Referat rolnictwa:
- Marian Gotowiec "Szczur".
Straż Samorządowa:
- Stanisław Śliwa "Sęk".
KWC/KOS:
- N.N. "Rydlewski" (nauczyciel).
Powiatowa Delegatura Rządu Sochaczew.
Delegat:
- Zygmunt Pruski "Maciejewski".
Straż Samorządowa:
- Stanisław Sieradzki "Sokół".
Referent Wojskowy:
 pchor. inż. Jerzy Łoziński "Orlik".: 1941 - styczeń 1945 r.
KWC/KOS:
- N.N. "Śrubowski".
Powiatowa Delegatura Rządu Sokołów Podlaski:
Delegaci:
- Otawski.
- Franciszek Krysiak.
Referat Wojskowy:
 por. inż. Jerzy Łoziński "Podkowa".: maj 1942 - sierpień 1944 r.
Powiatowa Delegatura Rządu Warszawa "Wieloryb".
Delegaci:
- Stanisław Koziołkiewicz "Alfa", "Stanisławowski", człnek Stronnictwa Pracy.
- Józef Gajsler "Bercza".: koniec 1943 - ??
Zastępcy:
- Józef Fabijański "Brzozowski".: ?? - połowa 1943 r.
- Witold Wierzbowski "Słoń".
Referat bezpieczeństwa:
- Karol Wieczorek "Karol".
Referat przemysłu i handlu:
- N.N. "Uszycki".
Referat rolnictwa:
- Kozer lub Urlych.
Referat samorządu:
- Mieczysław Białecki, pracownik Rady Głównej Opiekuńczej.
- Stanisław Krysiński.
Referat drogowy:
- Henryk Kiepala.
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa:
kpt. Wojciechowski.
Straż Samorządowa:
- Leon Makowski.
Powiatowa Delegatura Rządu Węgrów "Węgorz".
Delegaci:
- Władysław Okulus "Proszewski".
- Wacław Szczygielski "Borucki".
KWC/KOS:
- Wacław Brudzyński "Wiertłowski".
Straż Samorządowa:
- Godysław Parell "Ster".
Referat Wojskowy:
por. Aleksy Chmielewski "Mazur".: czerwiec 1942 - sierpień 1944 r.
Źródła:
* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."
Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
Koniec.
|
