Okręgowa Delegatura Rządu Wilno. Kryptonimy: "Grzyby", "Wilia", "Wilki".
Okręgowi Delegaci Rządu.
- Zygmunt Fedorowicz "Albin", "Józef", "Pani Maria".: luty/marzec 1942 - 30 sierpnia 1944 r. (aresztowany).
- p.o. Jerzy Dobrzański "Irwit".: październik 1944 (?) - czerwiec 1945 r.
- p.o. Adam Galiński.: czerwiec - lipiec 1945 r.
Zastępcy:
- Jerzy Dobrzański "Irwit".: wiosna 1944 - ??
- Henryk Jackiewicz "Marian".: wiosna - 6 września 1944 r. (aresztowany).
- Adam Galiński.: październik 1944 (?) - lipiec 1945 r.
Po definitywnym zrezygnowaniu z idei trzech delegatur, Delegat Rządu Cyryl Ratajski rozpoczął uruchamianie szeregu nominacji na delegatów okręgowych, mających objąć swoje urzędy na terenach wschodnich Rzeczpospolitej.
Na Delegata Okręgu Wilno, depeszą z 20 sierpnia 1941 r., Ratajski zaproponował działacza Stronnictwa Narodowego - Aleksandra Zwierzyńskiego, jednocześnie zgłaszając na jego zastępcę Józefa Charniewicza.
Obie kandydatury zostały przyjęte i 27 sierpnia zatwierdzone przez ministra Stanisława Kota. Przebywający wówczas w Warszawie Zwierzyński nie przyjął jednak nominacji, która ze względu na jego członkostwo w SN i tak spotkała się w Wilnie z ostrą reakcją części działaczy politycznych.
W samym Wilnie kręgi konspiracyjne zaproponowały na stanowisko delegata Stanisława Węsławskiego, a na jego zastępcę Mieczysława Engla.
W lutym lub marcu 1942 r., na stanowisko delegata okręgowego wysunięto kandydaturę Zygmunta Fedorowicza "Albina", "Józefa", "Pani Marię", który ostatecznie objął urząd.
Sprawa nominacji jego zastępcy nie jest jasna. Pierwszy kandydat (Charniewicz) funkcji tej nie przyjął, wobec czego Cyryl Ratajski w styczniu 1942 r., zaproponował jej objęcie wspomnianemu już Mieczysławowi Englowi. Niestety i ten stanowiska tego nie przyjął.
Dopiero wiosną 1944 r., mianowano dwóch zastępców Fedorowicza: Jerzego Dobrzańskiego "Irwita", "Macieja" oraz Henryka Jackiewicza "Mariana". Do tego czasu na stanowisku zastępcy ODR był "vacat".
Według opracowanych "Zasad podziału kraju" w ODR Wilno jeden z dwóch zastępców delegata okręgowego miał zajmować się sprawami województwa nowogródzkiego. Czy taki model administracyjny zastosowano w praktyce, do dziś nie wiadomo.
Fedorowicz w uzgodnieniu z Konwentem Stronnictw Politycznych (przedstawiciele miejscowego PKP), przystąpił do budowy aparatu delegatury. W pracach tych musiał brać pod uwagę również zdanie drugiego porozumienia organizacji politycznych, funkcjonującego w Wilnie - Wileńskiej Rady Niepodległościowej Koncentracji Demokratycznej.
Biuro ODR.
Kierownicy:
- Władysław Babicki "Andrzejewski", "Jerzy".: kwiecień - jesień 1942 r.
- Witold Pawlikowski "Rafał".: jesień 1942 (?) - 7 października 1944 r.
- Wincenty Pietkiewicz-Choromański "Lir".: październik 1944 (?) - ??
Sekretarz Okręgowego Delegata Rządu:
- Wacław Religioni "Marian".
Sekretarka Biura i archiwista:
- Janina Imiela-Nowicka.
Skarbnik:
- Janina Nekanda-Trepka.
Maszynistki:
- Irena Gołońska "Irena".
- Romana Kuszłejko "Pani Roma".
- Jadwiga Parafianowicz.
- Janina Zienowiczówna "Halszka".
Łączniczki:
- Weronika Zawisza "Wera".
- Wanda Wojtkiewicz "Jotka".
Kurierzy:
- Wacław Podbereski "Szary".
- Leon Nagrabecki.
Wykonawca schowków:
- inż. Władysław Tyrliński.
- Jan Bułhak.
Kurierzy przekazywali przywiezioną pocztę w Warszawie Marianowi Kowalskiemu w RGO lub Irenie Staszewskiej, zamieszkałej przy ul. Cecylii Sniegockiej 3. Były to lokale kontaktowe Biura Wschodniego Departamentu Spraw Wewnętrznych, którego zadaniem było utrzymywanie łączności z delegaturami terenowymi ziem wschodnich.
Łączność radiową zorganizowano w 1943 r. Dla ODR Wilno przydzielono trzy radiostacje.
Pod koniec 1943 r., w skład biura wchodzili: skarbnik, dwie maszynistki, trzy kurierki, referent radiowy oraz archiwista. W tym samym czasie na etacie Departamentu Spraw Wewnętrznych pozostawało 49 pracowników.
Wydział Administracyjny.
Kierownik:
- Wacław Iszora "Wacławski".: ?? - ??
Głównym zadaniem wydziału było montowanie aparatu terenowego ODR Wilno oraz wyszukiwanie odpowiednich kandydatów na stanowiska w tajnej administracji.
Pod koniec 1943 r. zorganizowano magistrat miasta Wilno w składzie: prezydent, trzech wiceprezydentów, lekarz miejski, dziesięciu naczelników wydziałów.
Wydział Bezpieczeństwa.
Kierownicy:
- Witold Świerzewski "Bartek". lato 1942 - czerwiec (?) 1943 r.
- Kazimierz Protassewicz "Sokół".: czerwiec 1943 - grudzień 1944 r. (aresztowany przez NKWD).
- Leon Łomacki "Herman".: grudzień 1944 (?) - ??
- Józef Zwinogrodzki "Turkuć".: ?? - czerwiec 1945 r, (aresztowany).
Zastępca naczelnika:
- Leon Łomacki "Herman".: ??
Kierownik "Stożka":
- Tadeusz Makowski "Zbyszek".: ??
Komórka legalizacyjna:
- Wacław Podbereski "Szary".:
Początkowo zorganizowano dwa referaty: polityczny i kryminalny. Po otrzymaniu opracowanej przez Wydział Bezpieczeństwa Departamentu Spraw Wewnętrznych, we wrześniu 1943 r., struktury organizacyjnej, przystąpiono do formowania oddziału społeczno-politycznego.
Latem 1943 r., struktura organizacyjna wydziału przedstawiała się następująco: Kierownik organizacji służby bezpieczeństwa, zespoły informacyjne, zespoły kryminalne oraz straż obywatelska. Ponadto w wydziale funkcjonowała komórka legalizacyjna, która ściśle współpracowała z analogiczną komórką AK.
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendanci:
 asp. pol. Aleksander Łygo "Mieczysław", "Zenon".: ?? - połowa 1943 r. (?)
 podinsp. pol. Zygmunt Tomaszewski.: połowa 1943 - ??
Zastępca komendanta:
asp. pol. Aleksander Łygo "Mieczysław", "Zenon".: połowa 1943 - ??
Naczelnik Urzędu Śledczego:
asp. Aleksander Łygo "Mieczysław", "Zenon".: połowa 1943 - ??
Wojewódzki Inspektor Straży Samorządowych:
- Władysław Parafianowicz "Pafnucy".
W połowie 1943 r., do PKB przekazano z Armii krajowej zawiązki WSOP. W październiku tego roku PK liczył: 8 oficerów i 32 szeregowych zawodowych mundurowych oraz 1 oficera i 12 szeregowych służby śledczej.
Teren województwa został podzielony na 3 obwody. Służby PKB rozbudowane zostały przede wszystkim w Wilnie, gdzie utworzono 8 komisariatów. Komendantem PKB w mieście był początkowo Stanisław Grynkiewicz - aresztowany w sierpniu 1943 r. Po nim funkcję tą objął nadkomisarz Michał Chorążak "Czesław".
W 1944 r., w każdym powiecie, poza Wilejką i Dzisną było 10-15 członków PKB i 20-25 członków Straży Samorządowej. W Wilnie było 96 członków PKB i około 300 Straży Samorządowej.
Wydział Prasy i Informacji.
Kierownicy:
- Władysław Babicki "Jerzy".: ??
- Stanisław Popławski "Luk".: ?? - czerwiec 1945 r. (aresztowany).
Zastępca:
- Witold Świerzewski.: czerwiec - 23 października 1943 r. (aresztowany).
Komórka sprawozdawcza:
- Witold Świerzewski.
- Zygmunt Dziarmaga-Działyński "Józef".
Komórka lokalnej Polskiej Agencji Telegraficznej:
- Franciszek Hryniewicz.
Pod koniec 1943 r., do Wilna docierało 600 egzemplarzy "Rzeczpospolitej Polskiej", z tego tylko około 100 przychodziło za pośrednictwem delegatury.
Wydział "Biuletyn Radiowy" oraz "Polski Tygodnik Radiowy", natomiast w końcowym okresie działalności wspólnie z Komendą Okręgową AK - dwutygodnik "Niepodległość".
Wydział Rolnictwa.
Kierownik:
- Ludwik Chomiński.
Zastępca:
- Daniel Imiela-Nowicki.
W 1943 r., na etacie wydziału był jeden pracownik. Z wydziałem współpracował, jako doradca - prof. Janusz Jagmin oraz pracownik niemieckiego zarządu majątkami ziemskimi Władysław Komar "Malutki". W Wilnie działał również Wydział Aprowizacji.
Wydział Opieki Społecznej.
Kierownik:
- Piotr Gulewicz "Witalis".: początek 1943 - ??
W 1943 r., na etacie wydziału było dwóch pracowników. Towary oraz fundusze przeznaczone na pomoc dla najbiedniejszych przesyłano z Warszawy. Transporty organizowała firma Stanisława Rosińskiego. Magazynowaniem i sprzedażą przywiezionych towarów zajmował się m. in. Eugeniusz Sikorski.
Wydział Zdrowia Publicznego.
Kierownicy:
- Feliks Kasperowicz.
- dr Witold Brynk.
Wydział nie istniał jeszcze pod koniec 1943 r., w tym czasie istniało bowiem jedynie stanowisko "Komisarza dla Walki z Epidemiami". Trudno jest dziś ustalić datę jego powstania.
Wydział Skarbowy.
Wydział nie istniał przynajmniej do końca 1943 r. Do tego czasu istniało natomiast stanowisko dyrektora Izby Skarbowej. Funkcję tę pełnił Wacław Gajewski.
Wydział Przemysłu i Handlu.
Kierownik:
- Henryk Jackiewicz.
W 1943 r., na etacie wydziału był jeden pracownik.
Wydział Sądownictwa (Sprawiedliwości).
Kierownik::
- Władysław Dmochowski.
Wydział powstał najprawdopodobniej w 1944 r. Jednym z pracowników był adwokat Tadeusz Iżycki.
Kierownictwo Walki Cywilnej.
Kierownik:
 mjr rez. Adam Galiński "Adam".
Według raportu Stefana Korbońskiego - szefa KWC, z lutego 1944 ., komórka walki cywilnej w Wilnie powstała samorzutnie.
Cywilny Sąd Specjalny:
Przewodniczący:
- Wincenty Łuczyński "Brzozowski".
Oskarżyciel:
- Jan Radwański "Barnaba".
Członkowie:
- Leon Łomacki "Jodłowski".
- Stanisław Kukiel-Krajowski "Klonowski".
Cywilny Sąd Specjalny powołany został njprawdopodobniej pod koniec 1943 r. Wobec oporu delegata okręgowego sąd nie przejawiał jednak żywszej działalności.
Na mocy porozumienia Komendanta Okręgu AK i Delegata Okręgowego sprawami, za które groziła kara śmierci, zajmował się Wojskowy Sąd Specjalny. Do kompetencji Cywilnych Sądów Specjalnych włączono natomiast drobniejsze przestępstwa i wykroczenia, np.: "lżejsze przypadki kolaboracji lub innych czynów nagannych, uwłaczających godności Polaka".
Kierownictwo Walki Podziemnej.
Komitet Polityczny KWP (Komitet Oporu Społecznego).
- Jerzy Dobrzański.
- Henryk Jackiewicz.
- Edmund Greczanik.
- Feliks Kasperowicz.
- N.N. "Pan R.".
- Adam Galiński.
Okręgowe Biuro Oświaty i Kultury.
Kierownicy:
- Jan Bobka.: lato 1942 - ?? (zrezygnował po kilku miesiącach pełnienia funkcji).
- Jan Żelski.
Zastępca:
- Stanisław Starościak.
Referent nauczania powszechnego:
- Stanisław Kuryło.
Referent nauczania uniwersyteckiego:
- prof. Ludwik Chmaj.
W 1943 r., na etacie wydziału znajdowało się trzech pracowników. W samym Wilnie tajne nauczanie zorganizowane było w trzech niezależnych ośrodkach, którymi kierowali: prof. Władysław Dziewulski, Janina Bohdanowicz oraz Jan Żelski.
Wraz z mijającym czasem tajne nauczanie przeniesiono również poza Wilno. Jednocześnie rozwijała się z powodzeniem działalność konspiracyjnego Uniwersytetu im. Stefana Batorego.
W roku szkolnym 1943/1944 w tajnym szkolnictwie na poziomie podstawowym w okręgu pracowało 174 nauczycieli, a naukę pobierało 2 001 uczniów, natomiast na poziomie średnim 300 nauczycieli i 4 000 uczniów.
Od listopada 1942 do lutego 1943 r., biuro otrzymało 80 000 zł. z budżetu departamentu.
Wydział Drogowy.
Kierownik:
- inż. Aleksander Zubelewicz.
Terenowe organa Tajnej Administracji Cywilnej podległe ODR Wilno:
Powiatowa Delegatura Rządu Brasław.
Delegat:
- N.N. "Święciańczyk".
Powiatowa Delegatura Rządu Głębokie (Dzisna).
Delegat:
- N.N.
Powiatowa Delegatura Rządu Mołodeczno.
Delegat:
- Jerzy Erdman "Jerzy".
Powiatowa Delegatura Rządu Oszmiana.
Delegaci:
- Wincenty Pietkiewicz-Choromański "Lir".
- Zygmunt Jankowski "Oszmiańczuk".
PKB:
- Franciszek Skrzat.
Powiatowa Delegatura Rządu Postawy.
PKB:
- Jan Gliński "Dziadek".
Powiatowa Delegatura Rządu Święciany.
PKB:
- Władysław Borowski "Stefan".
Powiatowa Delegatura Rządu Wilejka.
Powiatowa Delegatura Rządu Wilno.
Delegaci:
- Jan Radwański "Rawicz", "Zygmunt".
- Leon Łomacki "Herman", "Jodłowski".
Referent zdrowia:
- Henryk Rudziński.
PKB:
- Stanisław Grynkiewicz.
- Michał Chorążak "Czesław".
Powiatowa Delegatura Rządu Wilno-Troki.
Delegat:
- N.N. "Leszcz".
PKB:
- Romuald Szymański "Józef".
***
Na początku 1944 r., polskie władze podziemne podjęły rozmowy zainicjowane przez niemiecką administrację okupacyjną w celu złagodzenia losu Polaków, w tym wielu więzionych członków podziemia. Delegatura starała się również rozeznać w nastrojach panujących wśród Niemców.
Do porozumienia nie doszło, natomiast w sprawozdaniu Okręgowego Delegata Rządu można przeczytać:
"Niemcy - wykazują coraz większy upadek ducha i wiary w zwycięstwo. Kierunek ich polityki cechuje łudzenie Litwinów w dalszym ciągu różnymi obietnicami, bez żadnego znaczenia praktycznego. W stosunku do Polaków uprawiają nadal politykę nacechowaną tendencją osłabiania i niszczenia ludności rdzennie polskiej"
W sierpniu 1944 r., delegatura okręgowa wydała dwie odezwy do ludności.
W pierwszym dokumencie, zatytułowanym "Jesteśmy obywatelami Rzeczpospolitej Polskiej", nakazywano ludności polskiej podkreślanie swojego obywatelstwa wobec władz sowieckich, wpisujących masowo do dokumentów osobistych "Obywatelstwo sowieckie".
W drugim, wydanym wspólnie z Komendą Okręgu Wileńskiego i Nowogródzkiego AK, zalecano bezwzględne uchylanie się od ogłoszonego przez władze sowieckie poboru do wojska. Zalecenia te miały być aktualne "...do czasu ogłoszenia układu polsko-sowieckiego i wydania przez Rząd Rzeczpospolitej Polskiej miarodajnych i prawomocnych rozporządzeń".
Rozpracowanie przez NKGB struktur Polskiego Państwa Podziemnego na Wileńszczyźnie postępowało bardzo szybko. 30 sierpnia 1944 r., sowieckie służby bezpieczeństwa aresztowały Delegata Okręgowego. Cztery dni wcześniej, czyli 26 sierpnia aresztowano jego łączniczkę - Weronikę Zawiszę "Werę".
6 września w ręce Rosjan wpadł zastępca delegata Henryk Jackiewicz. W tym samym miesiącu zatrzymano Janinę Imielę-Nowicką, archiwistkę i szefową kancelarii delegatury. Znalezione podczas jej aresztowania dokumenty ułatwiły sowietom dalsze aresztowania.
Kolejnymi zatrzymanymi okazali się być: Witold Pawlikowski - szef biura delegatury (aresztowany 7 października 1944 r.,) oraz Zygmunt Dziarmaga-Działyński -szef komórki sprawozdawczej w Wydziale Prasy i Informacji.
W grudniu w rękach NKGB znaleźli się: Kazimierz Protassewicz, Wacław Gajewski, Władysław Hajdukiewicz, Zygmunt Tomaszewski, Witold Brynek oraz Piotr Semniszka - komendant PKB w Wilnie.
W nocy z 3 na 4 stycznia 1945 r., aresztowano również Łomnackiego i Michała Chorążaka z PKB w Wilnie.
Łącznie aresztowania objęły 26 wyższych pracowników delegatury okręgowej, co w połączeniu ze zdobyciem przez NKGB archiwów, magazynów broni, sprzętu łączności, sprzętu drukarskiego, dwóch radiostacji, kartoteki bezpieczeństwa oraz likwidacji 30 lokali konspiracyjnych pozwoliły władzom sowieckim na znaczne ograniczenie działalności polskiej podziemnej administracji cywilnej.
Jednocześnie trwała likwidacja struktur AK oraz aresztowania wśród działaczy politycznych skupionych w Konwencie Stronnictw Politycznych i Wileńskiej Koncentracji Demokratycznej.
Po aresztowaniu Fedorowicza i Jackiewicza obowiązki delegata okręgowego objął dr. Jerzy Dobrzański, natomiast jego zastępcą został Adam Galiński. Nowymi kierownikami wydziałów zostali:
Biuro ODR:
Kierownik:
- Wincenty Pietkiewicz-Choromański.
Wydział Bezpieczeństwa.
Szefowie:
- Leon Łomnacki.
- Józef Zwinogrodzki "Turkuć".
Wydział Prasy i Informacji.
Szef:
- Stanisław Popławski "Luk".
W czerwcu 1945 r., zostali aresztowani m. in. Popławski, Zwinogrodzki i Dobrzański. Galiński, pełniący obowiązki okręgowego delegata w Wilnie po aresztowaniu Dobrzańskiego, został aresztowany w lipcu tego roku.
Źródła:
* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."
Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
Koniec.
|
