Okręgowa Delegatura Rządu Wołyń. Kryptonimy: "Drzewo", "Ikwa", "Sarny".
Okręgowi Delegaci Rządu:
- Kazimierz Banach "Jan Linowski".: maj 1942 - luty 1944 r.
p.o. kpt. cc. Julian Kozłowski "Cichy", "Wuj", "Rybak".: sierpień 1943 - marzec 1944 r.
Zastępcy delegata:
p.o. kpt. cc. Julian Kozłowski "Cichy".: lipiec - sierpień 1943 r.
- ks. Antoni Dąbrowski "Attar".: ?? - ??
- Mieczysław Kamiński "Sulima".: ?? - listopad 1943 r (?)
W czerwcu 1941 r., na terenie Wołynia przebywał p.o. delegat rządu na ziemie wcielone do ZSRR Władysław Zych "Falko", "Szary". W związku z tym, że nie dysponujemy dziś żadnymi wiadomościami o działalności delegatury na Wołyniu w roku 1941, należy jedynie przypuszczać, że podjął on wówczas próbę organizowania zalążków ODR na tym terenie.
We wrześniu tego roku, Delegatura Rządu wysłała na Wołyń ppor. Zygmunta Rumla "Krzysztofa Porębę", członka Komendy Głównej Batalionów Chłopskich, który otrzymał zadanie rozpoznania sytuacji panującej w terenie. Działalność informacyjna oraz montowanie punktów informacyjnych była przez Rumla prowadzona do wiosny 1942 r.
10 maja 1942 r., na posiedzeniu Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, zdecydowano o powierzeniu funkcji Okręgowego Delegata Rządu na Wołyniu Kazimierzowi Banachowi "Janowi Linowskiemu", który był członkiem Stronnictwa Ludowego. Wiadomo, że struktury delegatury okręgowej rozpoczęto organizować nieco wcześniej, bowiem już w styczniu 1942 r., z kasy Delegatury RP wydano pierwsze sumy na województwo wołyńskie.
Wybrany w maju 1942 r., Okręgowy Delegat przybył na Wołyń dopiero w listopadzie tego roku. Jeszcze przed jego wyjazdem z Warszawy, w stolicy zorganizowano bazę zaopatrzeniową dla Okręgowej Delegatury Rządu i Okręgu Wołyń Batalionów Chłopskich. W skład bazy wszedł m. in. zespół łączniczek odpowiedzialnych za utrzymanie łączności oraz dostarczanie prasy i środków finansowych. W celu zapewnienia ciągłości łączności z Wołyniem do pracy kurierskiej zaangażowano również polskich kolejarzy.
W 1943 r., Okręgowy Delegat Rządu posiadał dwóch zastępców. Pierwszy z nich (kpt. Julian Kozłowski) odpowiadał za sprawy bezpieczeństwa i samoobrony, natomiast drugi (ks. Antoni Dąbrowski "Attar") był kierownikiem Biura ODR i kierował Wydziałem Opieki Społecznej. Wcześniej zastępcą delegata był także Mieczysław Kamiński "Sulima", który został zamordowany przez Niemców w Równem, w dniu 18 listopada 1943 r.
Od sierpnia roku 1943 obowiązki Okręgowego Delegata Rządu pełnił Julian Kozłowski "Cichy", zastępując na tym stanowisku nieobecnego Kazimierza Banacha, który ostatecznie w lutym 1944 r., został odwołany ze swojego stanowiska, w dużej mierze w wyniku konfliktu z Komendantem Okręgu Wołyń AK płk. Kazimierzem Bąbińskim "Luboniem".
W styczniu 1944 r., na tereny Wołynia weszła Armia Czerwona. Wkrótce po tym struktury ODR w Łucku i Równem zostały rozbite aresztowaniami. W marcu 1944 r., Inspektor Rejonowy AK w Łucku (kpt. Leopold Świkla "Adam"), wraz z Inspektorem ODR Bolesławem Haberem "Mateuszem" wydali rozkaz zalecający Polakom pozostanie na Wołyniu i podjęcie pracy w instytucjach gospodarczych. Wiadomo, że Inspektorat w Kowlu funkcjonował do lipca 1944 r.
Również marcu 1944 r., aresztowano p.o. Delegata Okręgowego Juliana Kozłowskiego, któremu jednak ostatecznie udało się uciec z więzienia w Kowlu. Przedostał się on do Warszawy i zginął podczas Powstania Warszawskiego.
Biuro Okręgowego Delegata Rządu.
Kierownik:
- ks. Antoni Dąbrowski "Attar", "Rafał".: ?? - ??
Kapelan ODR:
- ks. Antoni Dąbrowski "Attar", "Rafał".: 1942 - 1944 r.
Na etacie Departamentu Spraw Wewnętrznych, w roku 1943 przebywało 75 pracowników, w tym 5 nieżyjących i 11 aresztowanych, ponadto 27 łączników oraz 19 osób prowadzących działalność w powiatach, co w sumie dawało 121 osób. W tym samym roku wydatki na wydziały podlegające DSW wyniosły 1 012 597 zł. i 811 396 ostmarek.
Delegatura Okręgowa miała do dyspozycji jedną radiostację, którą obsługiwał Roman Skoczek. Nie ma żadnych potwierdzonych informacji na temat nawiązania łączności ODR z centralą w Warszawie, wiadomo natomiast, że Roman Skoczek sporządzał biuletyny z nasłuchu BBC. Wyjechał on z Kowla na kilka dni przed zajęciem miasta przez Armię Czerwoną.
Wydział Administracji.
Kierownik:
- Józef Soroka "Kowalski", "Sowiński".
Pod względem administracyjnym województwo wołyńskie podzielono na trzy inspektoraty:
Inspektorat I Kowel.
Kierownik:
- Kazimierz Feliks Wiśniewski "Norwid", "Wiśniewski".
Powiaty: Kowel, Włodzimierz Wołyński, Luboml.
Inspektorat II Łuck.
Kierownik:
- Bolesław Haber "Mateusz".
Sekretariat:
- Helena Stańczyk "Luda".
Łączniczki:
Jadwiga Haber "Basia", Bronisława Łuczyńska "Ola".
Powiaty: Horochów, Łuck, Dubno, Krzemieniec Wołyński.
Inspektorat III Równe.
Kierownik:
- N.N. "Józef".
Powiaty: Zdołbunów, Równe, Kostopol, Sarny.
Wydział Bezpieczeństwa.
Kierownik:
- Czesław Zadróżny "Głowacki", "Mykita".
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa i Samoobrony.
Komendanci:
kom. pol. Józef Nowak "Orłowski".
kpt. cc. Julian Kozłowski "C", "Cichy".
W czerwcu 1943 r., Delegat Okręgowy wydał zarządzenie nakazujące ścisłą współpracę pracowników tajnej administracji z Armią Krajową. Powoływał się on na rozkaz Komendanta Armii Krajowej z 31 marca 1943 r., w którym wstrzymano organizację Służby Ochrony Powstania na Wołyniu. Zadania SOP przekazane zostały Państwowemu Korpusowi Bezpieczeństwa i Samoobrony, a sieć organizacyjna AK uległa ograniczeniu.
W wyniku nasilających się pogromów ludności polskiej, w lipcu 1943 r., Delegat Okręgowy wspólnie z Komendantem Okręgu AK płk Kazimierzem Bąbińskim "Józefem Orlicą" wydali rozkaz o zespoleniu. Zgodnie z nim kierownictwo politycznej akcji obrony należało do Delegata Okręgowego, natomiast kierownictwo wojskowe do Komendanta Okręgu AK.
Na mocy tego rozkazu Komendant Okręgowego Korpusu Bezpieczeństwa wszedł w skład Komendy Okręgu Armii Krajowej, jako pomocnik w sprawach samoobrony. Analogicznie przedstawiciele PKB zostali skierowani do komend inspektoratów AK. Rozdzielenie działalności AK i PKB miało nastąpić dopiero po opanowaniu terenu.
Kilka dni po wymienionym wyżej rozkazie, Delegat Rządu wydał "rozkaz wykonawczy do rozkazu zespolenia", w którym uregulował odcinek walki bieżącej: organizację baz obronnych, oddziałów partyzanckich, rekrutacji, zasady współdziałania PKB z AK.
Do sztabów inspektoratów oddelegowano ośmiu oficerów lub pełnomocników PKB: do Kowla Stanisława Staszczaka "Podhalanina", do Równego Edwarda Przybycienia "Pomstowicza", do Łucka Zygmunta Strusińskiego "Szeligę", do Dubna N.N. "Żaka", do Krzemieńca N.N. "Frusika", do Kostopola N.N. "Czarnylasa", do Włodzimierza Wołyńskiego N.N. "Rawicza" i do Lubomla N.N. "Tadeusza".
W październiku 1943 r., w skład Komendy Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa województwa wołyńskiego wchodzili: 1 oficer i 4 szeregowych zawodowych mundurowych oraz 1 oficer służby śledczej. Według sprawozdania o PKB do 9 października 1943 r., stan organizacyjny przedstawiał się następująco:
"Teren podzielony na 3 obwody. Kadry w obwodach i powiatach są zorganizowane. Z braku sił zawodowych praca organizacyjna oparta jest na elemencie milicyjnym i częściowo wojskowym. Szczegółowych danych statystycznych brak. Teren pracy bardzo trudny i uciążliwy. Warunki pracy ze względu na supremację wojska bardzo ciężkie."
W tym czasie na terenie ODR Wołyń istniało 250 placówek i posterunków PKB. Pod koniec 1943 r., w Korpusie Bezpieczeństwa i Samoobrony oraz w Strażach Miejskich i Strażach Chłopskich było zorganizowanych około 4 000 osób. Stan uzbrojenia przedstawiał się jednak dramatycznie nisko, gdyż broni starczyło jedynie dla 10 procent stanu osobowego. Podczas organizowania służb bezpieczeństwa skorzystano głównie z kadry Batalionów Chłopskich.
Kwestia kierownictwa nad bazami oporu rodziła bezustanne spory pomiędzy ODR a Armią Krajową. Wynikało to m. in. z polecenia Komendanta Okręgu AK, aby przy tworzeniu baz żołnierze AK zatajali swoją przynależność organizacyjną.
Trwająca na Wołyniu w okresie od listopada 1942 do kwietnia 1944 r., akcja eksterminacji polskiej ludności Wołynia przez nacjonalistów ukraińskich, powodowała koncentrację Polaków w bazach oporu oraz akcje odwetowe.
W wydanej 28 stycznia 1944 r., instrukcji ODR Wołyń zalecano szczególną ostrożność w stosunku do ukraińskiej policji pomocniczej, ze względu na ich współpracę z "bandami ukraińskimi". W przypadku ich pojawienia się w pobliżu baz oporu zalecano bezwzględne otwarcie ognia, a jednocześnie unikanie ostrzeliwania jednostek w pełni niemieckich. Zalecenie to wynikało z obawy o spowodowanie niemieckich akcji odwetowych, na walkę z którymi siły polskiej samoobrony były po prostu za słabe. W instrukcji tej zakazano również kategorycznie napadania na wsie ukraińskie.
Wydział Prasy i Informacji (Propagandy).
Kierownik drukarni:
- Władysław Brewczyński "Ryszard".
Kierowniczka kolportażu:
- Maria Suszyńska "Marta Kremcza" (jednocześnie kierowniczka łączności Okręgu BCh).
Wydział rozpoczął swoją działalność pod koniec 1942 r. W jego ramach utworzono trzy działy: wydawnictwa, informacji i kolportażu. W 1943 r., na etacie wydziału było 4 pracowników. Na potrzeby wydziału wydatkowano w tym czasie kwotę 21 600 zł i 295 ost-marek.
W grudniu 1942 r., rozpoczęto wydawanie gazety "Polska Zwycięży", którego nakład wynosił od 300 do 1 500 egzemplarzy. W latach 1942-1944 wydano łącznie 22 numery tego pisma.
Na terenie podległym ODR Wołyń kolportowano gazetę "Przez Walkę do Zwycięstwa", redagowaną najpierw przez Delegata Okręgowego przy współpracy Marii Suszyńskiej, a następnie przez Tadeusza Reka. Oprócz tego w obiegu była "Rzeczpospolita Polska" oraz pismo ZWZ-AK pt. "Wiadomości Polskie", wydawane od czerwca 1940 r. Pod koniec 1943 r., na teren Wołynia docierało również 10-20 egzemplarzy "Rzeczpospolitej", przesyłanej przez BIP AK z Brześcia.
Wydział Opieki Społecznej.
Kierownik:
- Roman Chromiński "Henryk".
W 1943 r., na opiekę społeczną wydano 110 646 zł i 255 546 ostmarek.
Inspektorat Łączności.
Kierowniczki:
- Maria Suszyńska "Marta Krzemcza".
- Janina Trelewicz "Kozak".
Inspektorat Łączności Okręgowej Delegatury Rządu był jednocześnie ośrodkiem łączności Okręgu Wołyń Batalionów Chłopskich.
Okręgowe Biuro Oświaty i Kultury.
Kierownicy:
- Piotr Chruściel.: ?? - jesień 1943 r. (zamordowany).
- Adam Kamiński "Topór".
Według fragmentarycznych danych w okresie luty-marzec 1943 r., tajne nauczanie na Wołyniu otrzymało 55 000 zł z budżetu departamentu, natomiast na jego etacie była tylko jedna osoba. W ciągu tego roku Biuro zostało jednak nieco rozbudowane, bowiem pod koniec 1943 na etacie było 5 pracowników, w tym jeden aresztowany.
W ciągu całego roku na tajne szkolnictwo wydano 73 725 zł. i 65 960 ostmarek. Dodatkowo wydano 28 985 zł na książki.
Baza Okręgowej Delegatury Rządu Wołyń w Warszawie.
Utworzona w pierwszej połowie 1942 r.
Zespół łączniczek:
Stanisława Szeliska "Ewa Nurkowska", Anna Świetlicka "Monika", Barbara Poniatowska "Grażyna", Zofia Załęska "Żubrowa", Irena Kowalska "Elżbieta", Ludwika Wiśniewska "Ludka", Joanna Niećko "Kasia", "Jadwiga Wrotkowska", Krystyna Czerwijowska "Krysia".
Zorganizowano także pośrednie punkty łączności, m. in. w Chełmie przy ul. Kolejowej 102 (w mieszkaniu Franciszka Kaplity "Franka") oraz przy ul. Lwowskiej (w mieszkaniu Bolesława Wojtowicza). W utrzymaniu łączności bazy z ODR walnie przyczynili się kolejarze, m. in.: Włodzimierz Kędziora "Misio" z Kowla.
Terenowe organa Tajnej Administracji Cywilnej podległej ODR Wołyń.
Powiatowa Delegatura Rządu Dubno.
Delegat:
- Antoni Cybulski "Oliwa".
(Jednocześnie Komendant Obwodu BCh).
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- N.N. "Żak".
Powiatowa Delegatura Rządu Horochów.
Delegat:
- Antoni Gąsiorowski "Roch".
Według niektórych źródeł Powiatowym Delegatem Rządu miał być Aleksander Sokołowski "Wierzba".
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Jedną z drużyn PKB dowodził N.N. "Mewa". Jeden z posterunków istniał w Mańkowie, natomiast w gminie Kisielin zorganizowano bazę oporu "Skała".
Powiatowa Delegatura Rządu Kostopol.
Delegaci:
- Włodzimierz Łukomski.: ?? - marzec 1943 r. (zamordowany).
- Piotr Zuba "Wiesław" (komendant Obwodu BCh).
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- N.N. "Czarnylas".
Powiatowa Delegatura Rządu Kowel.
Delegat:
- Walenty Kościelak "Krawiec", "Sołtys" (komendant Obwodu BCh).
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendanci:
- Stanisław Staszczak "Podhalanin".
- Kazimierz Feliks Wiśniewski "Norwid".: ?? - 16 luty 1944 r.
- Ściebora (Komendant PKB w mieście Kowel).
W lutym 1944 r., na zarządzenie władz niemieckich nastąpiła ewakuacja Kowla. Pracownicy Okręgowej Delegatury wstąpili w szeregi 27 Wołyńskiej Dywizji AK lub ewakuowali się na zachód.
Powiatowa Delegatura Rządu Krzemieniec.
Delegat:
- Michał Wiszniowski (komendant Obwodu BCh).
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- N.N. "Frusik".
Powiatowa Delegatura Rządu Luboml.
Delegaci:
- Stanisław Jurkiewicz.
- Tadeusz Rodziewicz "Żerdź".: ?? - grudzień 1944 r. (aresztowany).
Zastępca delegata:
- Wincenty Pękala "Rawicz".
Referat Bezpieczeństwa.
Kierownik:
ppor. Ryszard Markiewicz "Marek", "Mohort".
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- Karol Szczerbiński "Nemo".
Komendantem posterunku w Ostrówkach był podoficer Policji Polskiej nazwiskiem Blat. W Rymaczach kierownikiem cywilnym bazy oporu był Anatol Turski "Turoń".
Powiatowa Delegatura Rządu Łuck.
Delegat:
- Piotr Reszka "Ruda" (komendant Obwodu BCh).
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- Zygmunt Strusiński "Szeliga".
Powiatowa Delegatura Rządu Równe.
Delegat:
- Jan Sowiński (komendant Obwodu BCh).
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- Edward Przybycień "Pomstowicz".
Powiatowa Delegatura Rządu Sarny.
Delegat:
- Michał Madoń "Korybut".
Powiatowa Delegatura Rządu Włodzimierz Wołyński.
Delegaci:
- Antoni Andrzejewski "Kruk".: ?? - styczeń/luty 1944 r. (?)
- Kazimierz Puciata "Kondrat".
Zastępca delegata:
- Stanisław Dawidowicz "Stawicz".: ?? - kwiecień 1944 r. (?)
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- Wincenty Pękala (?) "Rawicz".
Powiatowa Delegatura Rządu Zdołbunów.
Delegaci:
- Jan Kochańczyk.
- Stanisław Witczak (komendant Obwodu BCh).
Źródła:
* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."
Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
Koniec.
|