Okręgowa Delegatura Rządu Lwów. Kryptonimy: "Lwy", "Orły", "Puchacze", "Wino".
Okręgowi Delegaci Rządu:
- p.o. Władysław Zych "Falko".: wrzesień 1940 - 5 sierpnia 1941 r.
- prof. Franciszek Bujak "Lotny:.: nominowany w listopadzie 1941 r., nominacji nie przyjął.
- Edmund Bulanda "Krakowiak".: nominowany, jego kandydatura nie została zaakceptowana przez rząd.
- prof. Stanisław Kulczyński "Adam", "Topolski".: luty - listopad 1942 r.
- prof. Julian Czyżewski "Nowicki", "Marian Orzechowicz".: koniec 1942 - 15 marca 1944 r.
- Adam Ostrowski "Tomasz Niedziela".: 15 marca - 31 lipca/1 sierpnia 1944 r.(aresztowany przez NKWD).
- p.o Władysław Grzędzielski "Eustachy Głowacki".: 1 (?) - 13 sierpnia 1944 r.
- prof. Julian Czyżewski "Nowicki", "Marian Orzechowicz".: ?? - ??
Zastępcy delegata:
- inż. Stefan Langer.
- mec. Stanisław Langier.
- Jerzy Neugebauer "Andrzej".: ?? - kwiecień 1944 r.
- Leon Mrzygłocki (woj. tarnopolskie).
- Mieczysław Wachsman (?) "Hugon", "Hilary" (woj. stanisławowskie).
- Władysław Świrski "Ryszard" (woj. lwowskie).
Pierwszą propozycję nominacji na Okręgowego Delegata Rządu Lwów, wysunął Cyryl Ratajski w swoich depeszach do Londynu z 20 i 30 września 1941 r. Kandydatem Delegata Rządu na to stanowisko był prof. Franciszek Bujak, natomiast na jego zastępcę zaproponowano inż. Stefana Langera.
Obie nominacje zostały podpisane przez ówczesnego Ministra Spraw Wewnętrznych - Stanisława Mikołajczyka w dniu 17 listopada 1941 r. W styczniu 1942 r., Ratajski zawiadamiał Londyn, że prof. Bujak nominacji nie przyjął.
Wobec odmowy prof. Bujaka Delegat Rządu zaproponował na stanowisko ODR Edmunda Bulandę "Krakowiaka", który pracował nad utworzeniem lwowskiego Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, jednak jego kandydatura nie została z kolei zaakceptowana przez rząd.
Pierwszym Okręgowym Delegatem Rządu we Lwowie został najprawdopodobniej w lutym 1942 r., prof. Stanisław Kulczyński "Adam", "Topolski". Jego kandydatura została zaakceptowana przez przedstawicieli wszystkich stronnictw politycznych (Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Narodowe i Polską Partię Socjalistyczną).
O kandydaturze Kulczyńskiego na ODR i adwokata Stanisława Langiera jako jego zastępcy, Cyryl Ratajski poinformował Londyn w depeszy z 22 stycznia 1942 r. W maju lub czerwcu tego roku Kulczyński, zagrożony aresztowaniem musiał uciekać ze Lwowa. Swoją funkcję pełnił do listopada 1942 r., przebywając już jednak w Krakowie.
W marcu 1942 r., do Lwowa przybył kurier z Londynu Tadeusz Chciuk "Celt", który po rozpoznaniu sytuacji udał się do Warszawy, gdzie złożył sprawozdanie. Według "Celta" we Lwowie nie było żadnych struktur Delegatury Rządu, a Delegat Okręgowy utrzymywał kontakty organizacyjne jedynie z kilkoma osobami.
Wobec takiego stanu rzeczy władze centralne rozpoczęły organizowanie sieci łączności ze Lwowem, przy czym skorzystano skrzętnie z pomocy ZWZ/AK. Wobec ucieczki Kulczyńskiego z miasta "centrala" warszawska nawiązała kontakt z szefem Oddziału IX (Wydział Wojskowy) Komendy Obszaru Lwów Jerzym Neugebauerem "Romanem". Do niego rozpoczęto przesyłanie funduszy i to właśnie on przejął wszystkie aktywa ODR Lwów.
Na przełomie 1942 i 1943 r., funkcję ODR Lwów objął prof. Julian Czyżewski "Nowicki", "Marian Orzechowicz". O stanie organizacyjnym Okręgowej Delegatury w tym czasie dowiadujemy się z powojennej relacji gen. Kazimierza Sawickiego "Pruta":
"Gdy prof. Czyżewski obejmował swój urząd - Delegatura była jeszcze w stadium organizacji. W tym czasie działały na pewno dwa działy: pomocy dla pozbawionej pracy inteligencji, w tym profesorów uniwersytetu i politechniki, oraz wydział szkolnictwa tajnego i pomocy dla nauczycielstwa.
Obydwa te działy działały sprawnie, dawały pracę bardzo zbiedniałej inteligencji i oparcie dla tajnego szkolnictwa. Na nowego Delegata Rządu spadły więc obowiązki rozbudowania dalszych agend Delegatury. W tym kierunku miał On rozległe plany. Jak dalece te prace się posunęły, trudno mi stwierdzić, gdyż w połowie 1943 r., opuściłem Lwów".
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945")
Dane zawarte w tej relacji zgodne są z kontrolą finansową, która wykazała, że w grudniu 1942 r. na etacie ODR byli jedynie: kierownik wydziału opieki społecznej, sekretarka i łączniczka Delegatury Rządu na Kraj oraz łączniczki w nieokreślonej liczbie.
We wrześniu 1943 r., do Lwowa przybył Ludwik Muzyczka "Benedykt", szef Wydziału Wojskowego Komendy Głównej AK. Jego celem było przygotowanie do przekazania Delegatowi Okręgowemu oddziałów Wydziału Wojskowego Komendy Obszaru Lwów AK (na podstawie porozumienia Delegata Rządu na Kraj i Komendanta Głównego AK z sierpnia 1943 r.). Termin przekazania został wyznaczony na 15 października 1943 r. W dniach 28 - 30 października do Delegatury przekazano niemal tysiąc żołnierzy lwowskiej "Teczki", w tym: 349 osób z szefostwa WW, 96 z okręgu lwowskiego, 444 z okręgu tarnopolskiego oraz 67 z okręgu stanisławowskiego.
Przebieg rozmów scaleniowych "Teczki" z agendami Okręgowej Delegatury Rządu ilustruje niedatowana i niepodpisana notatka, której fragment mówi:
"...sondowałem wobec zasadniczo opornego stanowiska, jaki kompromis byłby możliwy. Myślałem, że uda się przeprowadzić następującą koncepcję: Administracja zasadniczo wojskowa z wtyczkami cywilnymi, podlegającymi delegatowi. Ta koncepcja padła.
Przyjęto koncepcję: Delegat komunikuje się z administracją za pośrednictwem trzech łączników, a poza tym mianuje w każdym wydziale swoich mężów zaufania, którymi zależnie od porozumienia mogą być kierownicy wydziałów. Ich nazwiska nie mogą być nikomu absolutnie podane do wiadomości, a więc ani górze, ani stronnictwom.
Cztery wydziały podlegałyby oczywiście delegatowi wyłącznie."
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945")
Dziś niestety nie wiadomo czy ostatecznie przyjęto taką formułę. Wiadomo natomiast, że rozmowy scaleniowe przeprowadzane były w atmosferze stałego konfliktu pomiędzy Komendantem Obszaru AK i szefem Wydziału Wojskowego (Neugebauer) z jednej strony a Okręgowym Delegatem Rządu z drugiej.
18 grudnia 1943 r., Jerzy Neugebauer "Andrzej", już jako zastępca delegata okręgowego, przesłał do Warszawy protokoły zdawczo-odbiorcze administracji. Wokół byłego szefa Wydziału Wojskowego rozpętano ostrą nagonkę, w której domagano się jego usunięcia ze Lwowa. Pomimo tych ataków "Andrzej" przetrwał w ODR Lwów jeszcze kilka miesięcy, by ostatecznie w marcu lub kwietniu 1944 r., wyjechać do Warszawy.
13 lutego 1944 r., delegat okręgowy podjął decyzję o wprowadzeniu stanowisk zastępców delegata, mających objąć województwa stanisławowskie i tarnopolskie. Najprawdopodobniej byli to w Stanisławowie - Mieczysława Wachsman z PPS i w Tarnopolu - Leon Mrzygłocki ze Stronnictwa Narodowego. 15 marca 1944 r., prof. Czyżewski został odwołany z funkcji delegata okręgowego. W tym samym dniu zastąpił go Adam Ostrowski "Tomasz Niedziela".
W czerwcu 1944 r., z ODR wysłano do Warszawy wnioski o mianowanie naczelników wydziałów: odbudowy, rolnego i ochrony pracy. W tym samym miesiącu odbyła się narada delegata okręgowego z zastępcami: Władysławem Świrskim "Ryszardem" (województwo lwowskie), N.N. "Hilarym" (województwo stanisławowskie), Kazimierzem Świrskim "Tytusem" (województwo tarnopolskie) oraz z kierownikiem Biura ODR Władysławem Grzędzielskim i naczelnikiem wydziału administracji, w sprawie zakończenia budowy tymczasowej administracji rządowej.
Biuro Okręgowego Delegata Rządu.
Kierownicy:
- Jerzy Neugebauer "Roman", "Andrzej", "Buk".: ?? - kwiecień 1944 r.
- Władysław Grzędzielski "Eustachy Głowacki".: kwiecień - sierpień 1944 r.
W Biurze ODR skupiono całą łączność kurierską, zarówno z Warszawą, jak i z pozostałymi komórkami delegatury. Etatową łączniczką pomiędzy Warszawą a Lwowem była "Elżbieta". Łącznikami byli także inni pracownicy delegatury przyjeżdżający z lub zmierzający do Warszawy.
Poza łącznością kurierską udało się zorganizować łączność radiową. Dla ODR Lublin przewidziano w Warszawie pięć radiostacji. W marcu 1944 r., udało się uruchomić tylko jedną, co groziło rychłym przerwaniem łączności radiowej. Z przewidzianych pięciu radiostacji po jednej przypisano dla województw stanisławowskiego i tarnopolskiego.
W okresie od września do października 1943 r., na etacie Departamentu Spraw Wewnętrznych były cztery osoby. W całym 1943 r., na pracę wydziałów DSW przeznaczono sumę 582 416 zł.
Wydział Administracji.
Obsada personalna jest nieznana.
Wydział Bezpieczeństwa.
Kierownicy:
- Włodzimierz Młotkowski "Bogumił", "Młot".: ?? - maj 1944 r.
- Władysław Grzędzielski "Eustachy Głowacki".: maj - ??
Wiadomo, że Wydziału Bezpieczeństwa nie zorganizowano do jesieni 1943 r., czyli do momentu przejmowania aktywów "Teczki" Komendy Obszaru Lwów AK. Nieznana jest obsada kontrwywiadu i wywiadu, czyli "Stożka" ODR Lwów. Znanych jest jedynie kilkanaście pseudonimów z wykazu wspomnianej "Teczki".
Według sprawozdania ODR z lutego 1944 r., Wydział Bezpieczeństwa był już w pełni zorganizowany we Lwowie, natomiast w Tarnopolu i Stanisławowie działały kilkuosobowe ekspozytury.
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
 kpt. Huss "Krzysztoforski".
Zastępca komendanta i komendanta PKB na Okręg Lwów:
- N.N. "Miś".
Inspektor PKB na Okręg Tarnopol:
kpt. Jan Balicki "Czerwieński".
Inspektor PKB na Okręg Stanisławów:
- N.N. "Saturnin".
Inspektor Straży Samorządowych na Obszar i Okręg Lwów:
- Andrzej Bryl "Kuraś".
Kierownik Urzędu Śledczego na Okręg Lwów:
- N.N. "Kot".
Kierownik Urzędu Śledczego na Okręg Stanisławów:
 ppor. rez. Stankiewicz "Halicki".
Tworzenie PKB we Lwowie rozpoczęto na podstawie instrukcji delegatury rządu w sprawie organizacji Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa, przywiezionego z Warszawy przez Jerzego Brauna.
Kolejne informacje o stanie organizacyjnym PKB pochodzą ze sprawozdania delegata okręgowego z sierpnia 1943 r.:
"Omówiłem już spotkania z obszarowym komendantem PKB i inspektorem SS (Straży Samorządowej). Ponieważ PKB jeszcze jest przy p. Romanie, więc jego obowiązkiem jest upomnieć się o pieniądze na najbliższy miesiąc bieżący - 25 000 zł. Kwoty te pojmuję jako inwestycję swojego rodzaju.
Sprawa PKB i SS, jest dla nas pilną już z punktu widzenia przygotowania samozabiezpieczenia się społeczeństwa polskiego przed ewentualnymi mordami ruskimi".
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
Sprawozdanie ze stanu PKB z 9 października 1943 r. stwierdza:
"Organizacja trzech województw spoczywa w rękach Komendanta Lwowskiego. Po ostatniej naszej inspekcji uruchomiono Sztaby Komend Wojewódzkich. Komendy obwodowe i powiatowe są w stadium organizacyjnym. Oficerowie i szeregowi służby mundurowej i kryminalnej są czynni w Dyrekcji Kryminalnej we Lwowie jako służba kryminalna i mają przez to warunki pracy organizacyjnej ułatwione, gdy chodzi o swobodę ruchu.
Praca Komendanta na wszystkie trzy województwa z delegaturą lwowską jest całkowicie zharmonizowana i znajduje poparcie i całkowitą aprobatę".
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
W tym samym sprawozdaniu zbilansowano stan liczebny lwowskiego PKB, które wynosiło w tym czasie: 4 oficerów zawodowych, 102 szeregowych zawodowych, 5 oficerów służby kryminalnej, 270 szeregowych służby kryminalnej, 1 oficera "elementu milicyjnego". Razem 382 ludzi.
W listopadzie 1943 r., delegat okręgowy złożył wniosek o zatwierdzenie nominacji dla instruktorów obszarowego i okręgowych Straży Samorządowej.
Wydział Samorządu.
Obsada personalna nie jest znana.
Wydział Prasy i Informacji "Antena".
Kierownik:
- Bolesław Stachoń "Rudawski", "Zbrożek".
Pierwsze informacje na temat wydziału pochodzą z cytowanego już tutaj sprawozdania delegata okręgowego z sierpnia 1943 r.:
"Wydział propagandy przejęty (z "Teczki"), program pracy określony, atmosfera dobra, najlepszej woli i ochoty wiele. Pozostawał wydział pod bezpośrednim wpływem p. Ryszarda.
Zapewniłem, że moje uznanie z tego powodu tak dla p. Ryszarda, jak i dla kierownika wydziału podam do wiadomości Panów. Programem pracy objęliśmy w odniesieniu do społeczeństwa polskiego szerszy niż dotychczas kolportaż prasy centralnej, tak bezpośrednio przez własne organy, jak też przez stronnictwa polityczne. Poza tym zwróciłem uwagę na konieczność dotarcia w szerszym zakresie do rzesz ludności uboższej.
W odniesieniu do ludności ruskiej na razie propagandę uprawiać będziemy tylko w języku ruskim pod pseudonimem, jako Koło Niezależnych Patriotów. Dałem następujące wytyczne:
a) wszystkie odezwy mają być pisane w duchu szczerej miłości własnego narodu.
b) mają one dostarczyć dowodów na to, że Ukraińcy pod względem kultury duchowej i obyczajów towarzyskich, sposobu myślenia etc. są bliżsi Europie Zachodniej niż Wschodniej, zwłaszcza zaś mimo języka, cyrylicy i obrządku, bliżsi Słowianom Zachodnim niż Wschodnim.
c) jedyną platformą, która umożliwi Ukraińcom ewentualne uzyskanie i zrozumienie w zwycięskim świecie kultury zachodniej, może być tylko ideologia polityczno-społeczna demokratyczna. Koniecznym jest dowiedzenie jak najrychlejsze wieloma czynami i całą postawą narodu, że odgradzają się oni zdecydowanie od totalizmu czy to komunistycznego, czy też hitlerowskiego".
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
Wydział sporządzał cotygodniowe oraz okresowe meldunki, przedstawiające przebieg wydarzeń oraz stan nastrojów społecznych w okręgu. W sprawozdaniu Sekcji Informacji Departamentu Informacji i prasy znajduje się następujący fragment:
"Sieć informacyjna Membrany obejmuje ok. 40 proc terenu GG. Najlepiej obsłużone są okręgi krakowski i lwowski. [...] Okręg lwowski zorganizowany jest przy pomocy Delegata Okręgowego, który ponosi też koszty związane ze zdobywaniem i przekazywaniem informacji do centrali lwowskiej."
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
Pod koniec 1943 r., na teren okręgu dostarczono, poprzez sieć delegatury 500 egzemplarzy "Rzeczpospolitej Polskiej", natomiast za pośrednictwem BIP dalszych 30 egzemplarzy. W maju 1944 r., ze względu na duże trudności, dostarczono jedynie 100 egzemplarzy.
Organem delegatury lwowskiej był tygodnik "Za Wolność i Niepodległość", wydawany przez ludowców i socjalistów. Redaktorem tygodnika był Czesław Niezabistowski. Kolejnym organem delegatury, było przejęte od Wydziału Wojskowego "Teczki", pismo "Wytrwamy".
W ramach komórki "RA" (Polskie Radio) centralnego Departamentu Informacji i Prasy, istniała od listopada 1943 r., tzw. "Grupa Lwowska" obsadzona w tym czasie przez jedną osobę. Do komórki "RA" należał od jesieni 1942 r., przedwojenny dyrektor Polskiego Radia we Lwowie Juliusz Petry.
W ramach wydziału podjęto próby uruchomienia radiostacji, którą ostatecznie otrzymano 2 kwietnia 1944 r. Jej kierownikiem został "Wiktor".
Wydział Przemysłu i Handlu.
Według instrukcji obowiązującej w razie wkroczenia wojsk sowieckich na ziemie południowo-wschodnie, głównym zadaniem wydziału była organizacja obsady kierowniczej w zakładach przemysłowych w okresie przełomu.
Wydział Robót Publicznych.
Kierownik:
- N.N. "Pomian".: 1 lipca 1944 - ??
Wiadomo, że pracownicy wydziału oraz osoby działające ne jego zlecenie, dla celów odbudowy wykonali m. in. inwentaryzacje architektoniczne zabytków w Stanisławowie, Sokalu, Równem i Horochowie.
Wydział Rolnictwa.
Kierownicy:
- Władysław Świrski "Ryszard".
- inż. "Karol Stankiewicz".: 1 lipca 1944 - ??
Na okres przełomu, zadaniem wydziału było zorganizowanie kierownictwa tzw. "Liegenschaftów" oraz zakładów przetwórczych.
Wydział Opieki Społecznej.
Kierownik:
 por. rez. Kazimierz Żurawski "Kurowski".
Referent ubezpieczeń społecznych:
- N.N. "Fugas" (?).
por. rez. "Urban" (?).
Referent pracy:
- N.N. "Karol".
Łączniczka:
- N.N. "Helena".
We wrześniu i październiku 1943 r., w wydziale pracowało tylko dwóch pracowników etatowych i trzech honorowych. Według sprawozdania "Niku" za 1943 r., na działalność wydziału wydano sumę 1 273 563 zł.
W swoim sprawozdaniu z sierpnia 1943 r., delegat okręgowy opisał wydział w następujący sposób:
"Wydział Opieki Społecznej prosi nagląco o pieniądze. Ja dodatkowo, na skutek próśb do mnie wniesionych, proszę jak najgoręcej o powiększenie kwoty w tej mierze, żeby można było uwzględnić dwie grupy pracowników:
a) grupa pracowników bibliotecznych, około 100 osób, którzy zasłużyli na wielkie uznanie z powodu opanowania chaosu, jaki Niemcy stworzyli, wyrzucając szereg bibliotek uczelni wyższych dla uzyskania lokali, a pozornie dla skumulowania zbiorów.
b) około 30 pracowników bibliotecznych, fizycznych.
c) 50 pracowników umysłowych i
d) niespełna 20 pracowników bibliotecznych naukowych.
Ludzie ci zadali sobie wiele czasu i trudu, aby wnieść jako taki ład w ten chaos. Płatni są niezwykle licho, bieda duża, a ludzie ci zasługują ze względu na ich walory moralne i obywatelskie , aby im przyjść z pomocą.
Poza tym istnieje grupa pracowników polityczno-społecznych, do której nie dochodzą zasiłki via organizacje polityczne lub zawodowe. Grupa ta wywiera bardzo korzystny wpływ na kształtowanie się światopoglądu polityczno-społecznego ludzi, których niesie już fala ruchu ludowego. Mają tendencję sterowania nim wedle wytycznych, podyktowanych krytyczną chłodną rezerwą.
Mam tu na myśli lwowską grupę Orki. Trzeba by przyjść z pomocą 70-80 ludziom. Wśród nich znajdują się też tacy, którzy są bodaj u schyłku życia, należeli do niezmiernie zasłużonych, a o których Orka pamięta, chociaż nie są ludźmi partii."
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
W listopadzie 1943 r., delegat okręgowy pisał do centrali w Warszawie:
"Przypominam moją prośbę o subwencję dla Wołyniaków. Teraz spada na naszą opiekę społeczną obowiązek zasilania rodzin aresztowanych, co powoduje konieczność podwyższenia budżetu opieki co najmniej o nowe 100 000 zł."
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
Najprowdopodobniej w maju 1944 r., we Lwowie, rozpoczął działalność Komitet Pomocy dla Wołyniaków. Początkowo na tą działalność przeznaczono sumę 2 500 zł. W tym samym czasie na pomoc dla miejscowości dotkniętych ukraińskim terrorem przeznaczono sumę 7 500 zł. Zadaniem wydziału na okres przełomu było utrzymanie działalności Rady Głównej Opiekuńczej oraz parafialnych komitetów opiekuńczych.
Wydział Zdrowia Publicznego.
Kierownik:
- Kazimierz Żurawski (?) "Augustyn", "Franciszek".
Zadaniem wydziału było wytypowanie pracowników zakładów leczniczych i aptek oraz objęcie tych stanowisk w momencie ustąpienia okupacji.
Wydział Likwidacji Skutków Wojny.
W sierpniu 1943 r., rozpoczęto proces przejmowania Wydziału Likwidacji Skutków Wojny z "Teczki" Komendy Obszaru AK. We wrześniu-październiku 1943 r., na etacie wydziału był jeden pracownik. Wydatki w całym 1943 r., wyniosły 10 000 zł.
Wydział Skarbowy.
Brak informacji zarówno o przejęciu wydziału przez ODR z "Teczki", jak i o składzie osobowym.
Wydział Ochrony Pracy.
Kierownik:
- N.N. "Hugon".: 1 lipca 1944 - ??
Kierownictwo Walki Cywilnej "Czyn", "Opór"/Wydział Oporu Społecznego KWP.
Kierownik:
- Adam Ostrowski "Gabriel".: 1943 - 15 marca 1944 r.
Pierwsza komórka informacji i walki cywilnej powstała w ramach Komendy Obszaru Lwów ZWZ na przełomie 1941 i 1942 r., a jej kierownikiem został Artur Kopacz "Iwan". Pracownikami byli: specjalista d.s. ukraińskich - Jarosław Demiańczuk "Ignacy", Władysław Grzędzielski "Eden", "Iden" (do kwietnia 1942 r.) oraz N.N. "Indyk". W 1943 r., tzw. "walkę cywilną" przejęła okręgowa delegatura.
Nie wiadomo niestety kiedy dokładnie powstał wydział we Lwowie. Z lektury kontroli finansowej KWC "Czyn" dowiadujemy się jedynie, że takowy nie istniał jeszcze pod koniec kwietnia 1943 r.
Sprawozdania "Niku" z września-października tego roku wymieniają natomiast sześciu etatowych pracowników wydziału. W całym 1943 r., wydano na działalność wydziału sumę 49 580 zł.
W październiku 1943 r., "Gabriel" w taki oto sposób zreferował dotychczasową działalność i organizację wydziału:
"Akcje wykonane.
Komórka N i Opór przeprowadziły szeroko zakrojoną akcję plakatową. Jednej nocy rozplakatowano dużą ilość afiszów znanych w Warszawie z podpisem Franka w sprawie zamierzonego puczu w Niemczech. Efekt był bardzo duży, wielu Niemców wzięło te afisze bardzo poważnie, a nawet znane są przypadki, że żołnierze odpisywali sobie tekst w przekonaniu, że są to afisze oficjalne.
Z Oporu wykonały tę akcję grupy małego sabotażu Stronnictwa Narodowego i WRN.
Ponadto przygotowano szereg napisów na murach (Verloren, Viktoria Oktober, 1918 - 1943). Wykona się je w najbliższym tygodniu. Typ Akcji N uważamy za bardzo pożyteczny, a równocześnie stosunkowo bezpieczny, gdyż odium może spaść zarówno na nas, jak i na Ukraińców czy komunistów. Tych ostatnich jest zresztą we Lwowie bardzo mało, a PPR nie przejawia od dłuższego czasu żadnej działalności.
Stosujemy w szerokim zakresie akcję upominawczą za pomocą listów, ostatnio w formie przykazań do różnych kategorii urzędników, np. Arbeits czy Wohnungsamtu. Słabiej przedstawia się działalność Komisji Sądzącej i Sądu Specjalnego, głównie z powodu poważnych trudności w zakresie wywiadu.
Rozbudowa wywiadu, o czym rozmawiałem z p. Zielińskim i Urbańskim oraz p. Pawłem, jest koniecznością i wymaga pewnych środków finansowych w kwocie kilku tysięcy miesięcznie. Dotychczas na te cele przeznaczaliśmy 3 000 miesięcznie, co okazuje się niewystarczające.
Ze spraw organizacyjnych pragnę wspomnieć, że KOS (Komitet Oporu Społecznego) składa się z przedstawicieli 4 stronnictw i nie będzie powiększony przez przedstawiciela SOS (Społecznej Organizacji Samoobrony), który rozpoczął działalność na naszym terenie.
Imieniem SOS występuje Komenda Zbrojnego Wyzwolenia (Komendant Andrzej Petrykowski "Tarnawa" późniejszy dowódca Korpusu Bezpieczeństwa, który w lipcu 1944 r., podporządkował się Ludowemu Wojsku Polskiemu), posługująca się - wydaje się bezprawnie - tą budzącą wątpliwości nazwą oraz używająca pieczęci państwowej z orłem.
Nawiązałem z nimi kontakt i otrzymałem zapewnienie lojalnej współpracy, podporządkowania się ogólnym dyrektywom, zwłaszcza w zakresie spraw sądowych. Przyszłość okaże, czy można lojalne wykonanie tych zobowiązań.
Komenda Zbrojnego Wyzwolenia rozpoczęła działalność od razu z dużym rozmachem, przy czym okazuje się, że dysponuje poważnymi - jak na nasze stosunki - możliwościami w zakresie broni, dokumentów, aut, a także materiału ludzkiego. Kontakt między DR a SOS nie istnieje mimo starań ze strony SOS.
Rozpocząłem rozbudowę sieci prowincjonalnej, głównie województwa tarnopolskie. Ogólnie można powiedzieć, że kilkumiesięczna działalność KWP dała już poważne efekty, przede wszystkim w zakresie kierowania społeczeństwem.
Uzyskujemy to dzięki harmonijnej współpracy DR, AK i stronnictw politycznych w KOS oraz poprawnym stosunkom z innymi grupami, np. Konwentem.
Cała prasa zamieszcza wszystkie zarządzenia KWP. Kontakt z Wydziałem Propagandy w Delegaturze i Bipem bardzo żywy, niemal codzienny. Prasa podziemna spełnia dobrze swoje zadania, zasięg jej jest bardzo szeroki, każde zarządzenie dociera z łatwością do całego społeczeństwa."
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
Bardzo prawdopodobne, że jedną z grup konspiracyjnych, wykonującą zadania KWC/KWP była grupa Juiusza Markowskiego "Mariusza", działająca w Borysławiu. Rozkazy, poprzez łączników, przekazywane miały być ze Lwowa przez inż. Bolesława Monne. Grupa ta zajmowała się głównie wywiadem gospodarczym i politycznym, a także prowadziła akcję "N" wśród Niemców.
W swoim sprawozdaniu z zebrania kierowników Oporu Społecznego, które odbyło się w Warszawie, w lutym 1944 r., Stefan Korboński tak scharakteryzował działalność KWC/KWP Lwów:
"Ma własne sądy cztery wyroki śmierci wydane i wykonane; wydawał własne odezwy i ulotki. Nasz dotychczasowy przedstawiciel został mianowany obecnie delegatem okręgowym lwowskim. U nas zdał egzamin, gdyż rozruszał Lwów. Nad sprawami Lwowa dominuje zagadnienie ukraińskie, stąd odmienna metoda pracy tego okręgu."
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
Kierownictwo Walki Podziemnej.
(Według relacji Marii Wierzbickiej).
Kierownik:
- Czesław Niezabitowski "Doktor", "Jerzy".
Zastępcy:
- Marian Merenholc "Wiktor".: ?? - marzec 1944 r.
ppor. Augustyn Flak "Zdzisław".: marzec - 10 sierpnia 1944 r. (aresztowany).
Sekretarka:
- Zofia Szechińska.
Łączniczki:
- Maria Lach.
- Maria Dąbrowicka "Irena".
Grupa bojowa KWP:
- Zenon Konieczny "Marian".
- Solecki "Józiek".
Komórka wywiadowcza:
- Dobrowolski "Zygmunt 1".
- Andrzej Niezabitowski "Bronisław 1", "Zygmunt 2".
- Stanisław Czuruk "Bronisław 2", "Zygmunt 3".
- N.N. "Zygmunt 4".
Lokal KWP znajdował się przy ul. Jakuba Strzemię nr 7.
Komitet Oporu Społecznego.
KOS działał przy KWP. W jego skład wchodzili m. in.: Stanisław Trojnar i Kazimierz Sobolewski "Norbert".
Cywilny Sąd Specjalny.
Sędziowie:
- Teofil Stefaniszyn "Kasper".
- Kazimierz Żygulski "Melchior".
- N.N. "Baltazar".
Prokurator:
- Marian Pokryszko "Czarny".
Komisja Sądząca.
Biuro Legalizacji "BELEG".
Kierownik:
- Marian Emanuel Pokryszko "Makary".
Biuro jest wymienione w rozliczeniu finansowym lwowskiego KWC. W jego skład wchodzili: kierownik, maszynistka, rytownik i rysownik oraz łącznik. Wykonywaniem pieczątek zajmował się Zdzisław Jakubowski "Tytus". W zdobywaniu czystych blankietów dokumentów pomagał pracownik magistratu N.N. "Julek".
Wydział Oświaty i Kultury.
Kurator:
- dr. Stefan Balicki.
Wizytatorzy:
- Tadeusz Wojtoń.
- dr. Stefan Papee.
We wrześniu - październiku 1943 r., wydział liczył 11 pracowników. W całym 1943 r., na tajne nauczanie wydano 1 843 968 zł.
Na poziomie szkoły średniej, w roku szkolnym 1941/1942 pracowało 260 nauczycieli, a naukę pobierało 1 500 uczniów, w roku szkolnym 1942/1943 280 nauczycieli i 2 000 uczniów, natomiast w roku 1943/1944 już 1 000 nauczycieli i 6 000 uczniów.
Wydział Poczt i Telegrafów.
Okręgowe Dyrekcje Poczt i Telegrafów organizowane były bezpośrednio przez Departament Poczt i Telegrafów w Warszawie, który przygotowywał obsadę w okręgu lwowskim. Ponieważ nic nie wiadomo o powstaniu osobnego Wydziału Poczt i Telegrafów w delegaturze okręgowej, należy przyjąć, że departament nawiązał w okresie późniejszym kontakt z Oddziałem Poczt Wydziału Wojskowego, którego szefem był inż. Ambroży Kowalenko "Teofil".
Według instrukcji w razie wkroczenia wojsk sowieckich na tereny południowo-wschodnie, głównym zadaniem Oddziału Poczt WW na okres przełomu było przygotowanie obsady personalnej i uzupełnienie jej o starych, przedwojennych pracowników.
Rada Pomocy Żydom.
Przewodnicząca:
- Władysława Larysa Chamsowa "Danuta", "Diana", "Dionizy", "Lalka".
Sekretarz:
- Józefa Pabst-Wolfowa "Wanda", "Justyna".
Skarbnik:
- Przemysław Ogrodziński "Adolf", "Dyplomata", "Stanisław".
Łączniczki:
Maria Dąbrowicka "Genowefa", Halina Jacuńska-Ogrodzińska "Barbara", Barbara Szymańska "Basia", "Wanda".
Członkowie rady:
Artur Kopacz, Marian Wnuk.
Rada Okręgowa powstała najprawdopodobniej w maju 1943 r. i składała się z przedstawicieli PPS-WRN, Stronnictwa Demokratycznego i Stronnictwa Ludowego.
W sprawozdaniu "Żegoty" z października 1943 r., w następujący sposób podsumowano działalność Rady:
"Zasięg pracy pod względem terenowym jest znacznie większy, jest znacznie większa ilość obozów żydowskich niż na terenach Małopolski zachodniej i graniczących z nimi terenach Śląska i byłej Kongresówki.
Objazd informacyjny, mający na celu zebranie potrzebnych danych oraz nawiązanie kontaktów z gettami względnie obozami żydowskimi na terenie okręgu lwowskiego, uskuteczniony przez wysłannika Rady Lwowskiej, dostarczył pewnych wiadomości dotyczących Kołomyi, Stryja, Brodów, Borysławia, Drohobycza i Przemyśla oraz możliwości ewentualnej pomocy indywidualnej w niektórych z tych miejscowości.
Całokształt atoli prac, mający przynieść jakieś realne, choćby dla miejscowych grup, rezultaty, zależny jest od znacznych sum pieniężnych, których atoli Rada Centralna, z braku ich na te cele, dostarczyć nie może.
Rada Lwowska ostatnio otrzymuje od Rady Centralnej 60 000 zł., korzysta z zasiłków finansowych, przebywających na terenie aryjskiej dzielnicy kilkadziesiąt osób. Zaznaczyć należy, że w miesiącu wrześniu br. dotacja dla Lwowa, niestety nie dotarła do Rady Lwowskiej, gdyż wysłanniczka Rady Lwowskiej, która z Rady Centralnej otrzymała odnośną sumę wraz z kompletem legitymacyjnym dla Lwowa, została w drodze aresztowana."
(* za Waldemarem Grabowskim "Polska Tajna Administracyjna Cywilna 1940 - 1945").
Terenowe organa Okręgowej Delegatury Lwów.
Po scaleniu "Teczki" Komendy Obszaru Lwów AK Z ODR Lwów, referaty wojskowe w terenie, rozpoczęły działalność już jako organa Administracji Zastępczej. Ze względu na zmiany przynależności poszczególnych powiatów do okręgów AK, dziś napotyka się na ogromne przeszkody w ustaleniu personaliów osób, występujących w protokołach przekazania Wydziałów Wojskowych do Administracji Zastępczej.
Znanych jest tylko kilka osób: Przedstawicielem (lub komisarzem) ODR w Zagłębiu Naftowym był Franciszek Zborowski "Ryszard" - członek PPS, jego zastępcą był Juliusz Markowski "Mariusz", natomiast na Prezydenta miasta Drohobycz wytypowano inż. Dubika.
Okręgowa Delegatura Rządu Lwów była największą terytorialnie Delegaturą, bowiem na jej terenie znajdowało się aż 41 Powiatowych Delegatur Rządu. Obejmowała ona teren przedwojennych województw: lwowskiego (na wschód od rzeki San), stanisławowskiego i tarnopolskiego.
W skład ODR Lwów wchodziły Powiatowe Delegatury Rządu na Kraj:
Województwo Lwowskie (14 PDR oraz MDR Lwów):
Powiatowa Delegatura Rządu Bóbrka.
Powiatowa Delegatura Rządu Drohobycz.
Powiatowa Delegatura Rządu Gródek Jagielloński.
Powiatowa Delegatura Rządu Jaworów.
Powiatowa Delegatura Rządu Kamionka Strumiłowa.
Powiatowa Delegatura Rządu Lwów.
Powiatowa Delegatura Rządu Mościska.
Powiatowa Delegatura Rządu Radziechów.
Powiatowa Delegatura Rządu Rawa Ruska.
Powiatowa Delegatura Rządu Rudki.
Powiatowa Delegatura Rządu Sambor.
Powiatowa Delegatura Rządu Turka.
Powiatowa Delegatura Rządu Sokal.
Powiatowa Delegatura Rządu Żółkiew.
Miejska Delegatura Rządu Lwów.
Województwo Stanisławowskie (11 PDR oraz MDR Stanisławów).
Delegat:
- Leon Kochański (?) "Hugo".
Powiatowa Delegatura Rządu Chodorów.
Powiatowa Delegatura Rządu Kałusz.
Powiatowa Delegatura Rządu Kołomyja.
Powiatowa Delegatura Rządu Kosów.
Powiatowa Delegatura Rządu Nadwórna.
Powiatowa Delegatura Rządu Rohatyn.
Powiatowa Delegatura Rządu Stanisławów.
Powiatowa Delegatura Rządu Stryj.
Powiatowa Delegatura Rządu Śniatyń.
Powiatowa Delegatura Rządu Tłumacz.
Powiatowa Delegatura Rządu Żydaczów.
Miejska Delegatura Stanisławów.
Województwo Tarnopolskie (15 a następnie 18 PDR):
Delegat:
- Kazimierz Świrski "Jakub/Jakób", "Malinowski" (siedziba we Lwowie).
Zastępca:
- Józef Opacki "Mohort", "Bolesław".
W okresie od kwietnia do października 1944 r., w delegaturze tarnopolskiej pracowało 16 osób. Po wkroczeniu Armii Czerwonej okręg tarnopolski obejmował już nie 15 a 18 powiatów. Delegatura w Tarnopolu działała co najmniej do lipca 1945 r.
Obsada personalna z listopada/grudnia 1944 r.:
Biuro Okręgu.
Kierownik:
- Kazimierz Świrski "Jakub/Jakób", "Malinowski".
Sekretarka i kierowniczka poczty:
- N.N. "Stella".
Łączność:
- Maria Krzesińska "Jadwiga", N.N. "Wisia" (Jadwiga Podleska ?), N.N. "Zwinny", N.N. "XX".
Maszynistka:
- N.N. "Szafir".
Referent Bezpieczeństwa:
- N.N. "Wiarus".
Referent Samorządu:
- N.N. "YY".
Powiatowa Delegatura Rządu Tarnopol/Obwód I.
Kierownicy I Obwodu:
- Piotr Raczyński "Rak".: (listopad/grudzień 1944 r.).
- N.N. "Kurek".
Korespondent:
- N.N. "Bis".
Powiatowa Delegatura Rządu Czortków/Obwód II "Kasztelania II".
Delegat/Kierownik II Obwodu:
- Józef Opacki "Mohort" "Bolesław".: 1943 - 1945 r. (?)
- Józef Sokalski "Poświst".
Korespondenci:
- N.N. "Szafir".
- Irena Mielnik "Astra".
Referenci Opieki Społecznej:
- Irena Mielnik "Astra".
Referent Handlu:
 kpr. rez. "Miotła".
Referent Kolei:
- N.N. "Henryk".
Opieka nad więźniami:
- Maria Krzesińska "Jadwiga".
Referent Bezpieczeństwa Publicznego:
- N.N. "Helena".
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
 pchor. z cenzusem N.N. "Wiarus", "Szeri".
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury.
Przewodniczący:
kpr. rez. Franciszek Wiśmierski "Sterski".: jesień 1941 - ??
Powiatowa Delegatura Rządu Złoczów/Obwód III.
Kierownik Obwodu III:
- N.N. "Sas".: (listopad/grudzień 1944 r.)
Korespondent:
- N.N. "Lotnik".
Powiatowa Delegatura Rządu Brzeżany/Obwód IV.
Kierownik IV Obwodu:
- N.N. "Ludwik".: (listopad/grudzień 1944 r.).
Korespondent:
- N.N. "Leszek".
Powiatowa Delegatura Rządu Borszczów.
Kierownik obwodu:
- N.N. "Brzeszczot".: (listopad/grudzień 1944 r.)
Korespondent:
- N.N. "Bruzda".
Referent Opieki Społecznej:
- N.N. "Nemo"
Powiatowa Delegatura Rządu Brody.
Zastępca kierownika obwodu:
- N.N. "Biruta".: (listopad/grudzień 1944 r.)
Korespondent:
- N.N. "Biruta".
Powiatowa Delegatura Rządu Buczacz.
Kierownik obwodu:
- N.N. "Kazimierz".: (listopad/grudzień 1944 r.)
Referent Ogólnoorganizacyjny:
- N.N. "Kazimierz".
Powiatowa Delegatura Rządu Kopyczyńce.
Kierownik Obwodu:
- Jan Kłębek "Seweryn".: (listopad/grudzień 1944 r.).
Referent Ogólnoorganizacyjny:
 plut. pchor. N.N. "Zenon".
Powiatowa Delegatura Rządu Podhajce.
Powiatowa Delegatura Rządu Trembowla.
Korespondent:
- N.N. "Rzeka".: (listopad/grudzień 1944 r.)
Powiatowa Delegatura Rządu Zaleszczyki.
Delegat:
- Jan Kłębek (?) "Kalina".
Kierownicy obwodu:
plut. rez. N.N. "Tatar".: (listopad/grudzień 1944 r.)
- N.N. "Gabryś".
Korespondent:
- N.N. "Gabryś".
Referent Bezpieczeństwa:
plut. rez. N.N. "Tatar".: (1944 r.)
Referent Skarbowy:
- N.N. "Gabryś".: (1944 r.).
Powiatowa Delegatura Rządu Zbaraż.
Korespondent:
- N.N. "Tumry".: (listopad/grudzień 1944 r.)
Kierowniczka kancelarii i maszynistka:
- N.N. "Marta".
Powiatowa Delegatura Rządu Zborów.
Kierownik obwodu:
- N.N. "Antoni".: (listopad/grudzień 1944 r.).
ODR Lwów po wkroczeniu Armii Czerwonej.
Na początku stycznia 1944 r., Armia Czerwona w rejonie Sarn przekroczyła granicę II Rzeczpospolitej. Pod koniec marca tego roku sowieci zajęli powiaty Kołomyja i Horodenka, natomiast w kwietniu front ustalił się na linii rzeki Strypa.
W dniach 21 - 26 lipca toczyły się już walki o Lwów, a obok Armii Czerwonej, udział w walce o miasto wzięła Armia Krajowa. Początkowo współpraca władz cywilnych z dowództwem sowieckim układała się poprawnie.
21 lipca Okręgowy Delegat wystosował odezwę "Do ludności południowo-wschodnich ziem Rzeczypospolitej Polskiej", w której pisał:
"Witając Armię Czerwoną jako armię aliancką, wyrażam równocześnie przekonanie, że zgodnie z prawem międzynarodowym i duchem wolności, jaki panuje w obozie Sprzymierzonych, uszanuje ona prawa i interesy obywateli Rzeczypospolitej Polskiej."
Sytuacja zmieniła się diametralnie 31 lipca 1944 r., kiedy to odleciał do Żytomierza Komendant Obszaru, generał tytularny Władysław Filipkowski, zaproszony "na rozmowy" z gen. Żymierskim "Rolą".
Wraz z nim w podróż wybrali się: płk Studziński - komendant Okręgu AK Tarnopol, ppłk Czerwiński dowódca 5 DP i ppłk Pohorski szef sztabu Obszaru Lwów. Oficerowie ci jeszcze przed przybyciem na miejsce zostali internowani. Podobny los czekał grupę 30 oficerów, wezwanych 31 lipca do Lwowa na fikcyjną odprawę, zorganizowaną przez dowództwo sowieckie.
Mimo deklaracji Delegata Okręgowego Adama Ostrowskiego o pełnej współpracy z Armią Czerwoną, został on aresztowany w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia 1944 r. W tym samym dniu w ręce sowietów wpadł również Mieczysław Wachsman "Sebastian".
10 sierpnia przy ul. Supińskiego 10 aresztowani zostali: Maria Dąbrowicka, Jerzy Piwoński "Sęp", Leopold Czaczkes-Kucharski, Marian Lechowicz i Jerzy Fiderer.
Również 10 sierpnia przy ul. Dwernickiego aresztowano Czesława Niezabistowskiego "Doktora Jerzego", "Patka" i Augustyna Flaka-Wierzbickiego "Zdzisława", "Schaffhausena".
Na krótki okres funkcję delegata okręgowego objął Władysław Grzędzielski, który został aresztowany 13 sierpnia 1944 r. Krótko po tym w ręce sowietów dostali się również Władysław Świrski "Ryszard" oraz Kazimierz Żygulski "Baltazar".
Proces członków lwowskiej delegatury odbył się w dniach 16 - 22 stycznia 1945 r.
Na dwadzieścia lat łagrów skazani zostali: Władysław Grzędzielski, Czesław Niezabistowski, Władysław Świrski i Mieczysła Wachsman. Na osiemnaście lat: Wacław Hładuński z wywiadu delegatury, Kazimierz Sobolewski i Augustyn Wierzbicki. Na piętnaście lat: Marian Emanuel Pokryszko, Józefa Kurylewicz, Andrzej Niezabistowski, Stanisław Czuruk, Leopold Kucharski, Jerzy Piwoński, Marian Lachowicz, Maria Dąbrowicka, Andrzej Kornicki i Zenon Konieczny.
Pomimo fali aresztowań z sierpnia 1944 r., aparat delegatury udało się odbudować. Do Lwowa przeniosła się delegatura tarnopolska i prawdopodobnie stanisławowska. Po aresztowaniu Władysława Grzędzielskiego, funkcję delegata okręgowego objął ponownie prof. Julian Czyżewski, który dwukrotnie podjął próbę nawiązania kontaktu z centralą delegatury. Obie próby zakończyły się jednak niepowodzeniem.
Udało się również uruchomić ponownie działalność komórki likwidacyjnej, która przystąpiła do wykonywania wyroków Cywilnego Sądu Specjalnego Okręgowej Delegatury Rządu.
Po wyjeździe Juliana Czyżewskiego za San, do października 1945 r., na czele ODR działał Leon Mrzygłocki "Niwa", który jeszcze w połowie sierpnia wskazywał na konieczność uregulowania przez Jana Stanisława Jankowskiego sprawy okręgowego delegata we Lwowie.
Źródła:
* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."
Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
Koniec.
|
