Kierownicy:

- Kazimierz Oyrzanowski.
- Józef Sokołowski "Drwal", "Ster".
- Leon Gallas "Szpak".: styczeń/luty 1945 - ??

Brygada Wywiadowcza:

Dowódca:
- Edward Brzymek-Strzałkowski "Wiąz".

Wydziałem bezpieczeństwa kierowali kolejno: Kazimierz Ojrzanowski i Józef Sokołowski "Drwal", "Ster" - odwołany ze stanowiska po wkroczeniu do Krakowa Armii Czerwonej. W styczniu lub w lutym 1945 r. stanowisko to miał objąć Leon Gallas "Szpak".
Według "Protokołu rozmów z Naczelnikiem Wydziału Bezpieczeństwa Okręgu Krakowskiego z 13 sierpnia 1943 r." wydział był w tym czasie w stadium organizacyjnym.

Dział informacyjny rozwinięty był bardzo skromnie, bowiem brakowało w nim referatu prasowego, komórki więziennej i egzekutywy a głównym źródłem informacji był wywiad KWC. Główną przyczyną tak powolnego rozwoju był brak funduszy. W terenie referenci bezpieczeństwa rezydowali tylko w dziesięciu powiatach, dodatkowo nie powiodły się rozmowy z wojskiem w celu uzgodnienia współpracy w zakresie spraw bezpieczeństwa.

W dniach 19 - 25 sierpnia 1943 r. na inspekcji w Krakowie przebywał przedstawiciel Departamentu Spraw Wewnętrznych Konrad Sieniewicz "K. Świątek". W raporcie przedstawił sytuację w mieście.
Stwierdził, że w wydziale bezpieczeństwa poza kierownikiem obsadzony jest sekretariat wraz z archiwum, dział polskich organizacji społecznych oraz dział komuny. Wydział posiadał pięć central informacyjnych w Dębicy, Krakowie, Przemyślu, Rzeszowie i Sanoku oraz pojedynczych informatorów w Jaśle, Jarosławiu, Kolbuszowej, Krośnie, Nowym Sączu, Nowym Targu i Tarnobrzegu.
W trakcie rozmów prowadzonych podczas tej inspekcji postanowiono połączyć sieci informacyjne Wydziału Bezpieczeństwa i KWC. W końcu 1943 r. do aparatu wydziału włączono Brygadę Wywiadowczą pod kierownictwem Edwarda Brzymka - Strzałkowskiego "Wiąz", liczącą 30 pracowników.

W celu prześledzenia dalszego rozwoju Wydziału Bezpieczeństwa ODR - Kraków możemy posłużyć się jeszcze jednym dokumentem tj. "Sprawozdaniem z działu bezpieczeństwa w Okręgu Krakowskim" pochodzącym z roku 1944.
Dokument ten stwierdza, że w dziale organizacyjno - inspekcyjnym zatrudniony był jeden referent. W przygotowywano w nim projekty na czas przełomu i okres przejściowy, instrukcje dotyczące tworzenia organów bezpieczeństwa państwa w terenie w okresie konspiracji, regulamin organizacyjny dla Straży Obywatelskiej.

W dziale społeczno - politycznym zatrudnionych było pięć osób: kierownik, zastępca i trzech referentów. Dział ten posiadał kartotekę osób działających na szkodę państwa polskiego (Niemców, Ukraińców i Polaków), która stanowiła podstawę do opracowań dla Okręgowej Komisji Badania i Rejestrowania Zbrodni Okupanta w Polsce - krypt. "Niezapominajka", którą prowadził Kazimierz Ptaszek "Kazimierz".
Kierownikiem działu społeczno - politycznego był Leon Gallas "Noel", "Szpak". Poza Gallasem i Ptaszkiem w dziale pracowali także Stanisław Budyn "Drzazga", N.N. "Wielcz", a na jesieni 1944 r. doszedł Zygmunt Zienc "Walter".

(Źródło: Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".)

Od lewej: Leon Gallas - kierownik działu społeczno - politycznego i Kazimierz Ptaszek "Kazimierz" - kierownik "Niezapominajki".

Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.

Komendant:

ppłk. Stanisław Ruciński "Stanisław Ostrowski".

W skład Wydziału Bezpieczeństwa wchodził Państwowy Korpus Bezpieczeństwa, którego komendantem w okręgu był ppłk Stanisław Ruciński (Stanisław Ostrowski). W październiku 1943 r. PKB w okręgu liczył 36 oficerów i 500 szeregowych zawodowych mundurowych, 5 oficerów i 24 szeregowych służby śledczej, 47 oficerów i 4 500 szeregowych "elementu milicyjnego".

Oto, co mówiły raporty organizacyjne z tego okresu:

"Na 27 powiatów, 24 powiaty są całkowicie zorganizowane i powiązane. Wiązania w pozostałych 3 powiatach są w toku. Kierownictwo Komendy Wojewódzkiej spoczywa w rękach wypróbowanego i zdolnego oficera, którego praca znajduje całkowitą aprobatę we wszystkich poczynaniach i jest z administracją całkowicie zsynchronizowana. Tym sposobem województwo wysunęło się na czoło w pracy organizacyjnej".

W roku 1944 r. każdy z komendantów powiatowych PKB zdołał zorganizować po dwa - trzy komisariaty. W powiecie krakowskim komisariatów takich było pięć, a w samym mieście dziesięć, cztery podkomisariaty i sześć posterunków. Komenda Wojewódzka PKB była w pełni zorganizowana. Poza tym zorganizowano Urząd Śledczy, a w jego ramach Wydział Śledczy Komendy Miasta.
PKB w Krakowie dysponował 82 sztukami różnego rodzaju broni. Zapasy te uzupełniano m. in. drogą nielegalnych zakupów. W roku 1944 Komendant Wojewódzki PKB otrzymał rozkaz z Głównego Inspektoratu PKB, nakazujący sformowanie trzech batalionów, które miały być użyte "dla wzmocnienia województw kresowych".

W sierpniu 1943 r. Straż Samorządowa w mieście liczyła około tysiąca osób. Organizacją ta kierował Tadeusz Kawula "Gruby", "Kowal". W roku następnych SS w województwie krakowskim została zorganizowana praktycznie kompletnie z wyjątkiem powiatu nowotarskiego. W samym mieście powołano do Straży 575 osób.

Wydział Samorządu.

Kierownik:

- Ludwik Osiecki "Krzyniecki".

Wydziałem Samorządowym w okręgu kierował Ludwik Osiecki "Krzyniecki", były naczelnik wydziału samorządowego Urzędu Wojewódzkiego w Krakowie. Pracował tu także zastępca naczelnika, oraz inspektor administracyjny.
Wydział zajmował się głównie wyszukiwaniem kandydatów na funkcje prezydentów miast i burmistrzów oraz wójtów. Równolegle przygotowywano także samorząd terytorialny do wykonywania świadczeń dla wojska (zakwaterowanie, wyżywienie).

W 1943 r. wydział zdołał opracować tymczasowa instrukcję samorządową, omawiającą uruchomienie samorządowych władz polskich w momencie ustąpienia okupacji. Zgodnie z jej założeniami natychmiast po opanowaniu terenu delegat powiatowy miał mianować wójtów i burmistrzów. Prezydentów i wiceprezydentów miast mianował delegat okręgowy, spośród kandydatów wyłonionych przez delegatów powiatowych. Rozbudowa placówek Wydziału Samorządu w terenie, szła dość sprawnie. Dzięki temu zdołano utworzyć referaty samorządu we wszystkich delegaturach powiatowych za wyjątkiem Brzozowa i Leska.

Wydział Prasy i Informacji.

Kierownicy:

- Henryk Schubert "Szczucki".
- Tadeusz Seweryn "Socha".
- Jan Szczepański "Grzesiński", "Jaś", "Scepon".
- Adam Bar "Fil".

W końcu 1943 r. wydział zatrudniał pięć osób. Łączniczką była Łucja Ogarkowa-Badowska "Józia", "Wanda".
Zadaniem tego wydziału było przekazywanie wiadomości z okręgu do Departamentu Informacji i Propagandy (meldunki terenowe) oraz zorganizowanie akcji informacyjnej dla społeczeństwa na podległym sobie terenie. W ramach tej akcji wydział subsydiował wydawane przez Stronnictwo Demokratyczne w Krakowie: "Dziennik Polski" i "Tygodnik Polski".
Od września 1944 r. wydawał on własne pismo zatytułowane "Kurier Powszechny". Redaktorem naczelnym był Adam Bar, a w druku wspierali go Albin Jura, Kazimierz Maślankiewicz i Józef Figna. Druk odbywał się w konspiracyjnej drukarni przy ul. Karmelickiej 29.

Dodatkowo w Krakowie wydawano także "KAR" (Krakowska Agencja Radiowa), wzorowany na warszawskim serwisie "Apis", redagowany przez Adama Uziembło, Olgę Stande, Jadwigę Rysiewicz, Anielę Uziembło, Marię Uziembło i Kazimierza Piotrkowskiego.
Inspektor Departamentu Prasy i Informacji (szczebel centralny) tak oto przedstawiał pracę wydziału krakowskiego:

"Po województwie warszawskim jest to drugie żywo działające województwo. Służbę informacyjną wobec centrali spełniali dobrze, choć dosyć pechowo, jeśli chodzi o przepadanie poczt w drodze. Do lata 1945 r. Delegat Okręgowy nie wydawał własnego pisma, a jedynie ograniczał się do bardzo wysokiego subwencjonowania dziennika "Dziennika Polskiego" i "Tygodnika Polskiego" wydawanych przez SPD.
Od jesieni do 1943 do lata 1944 r. wychodził na terenie Krakowa tzw. "Komunikat Iskry" wydawany przez komórkę naszą przy Delegacie Okręgowym. Była to agencja publicystyczno-informacyjna, z której obfita, jak na prowincję, prasa miejscowa korzystała bardzo chętnie.
Bardzo dobrze była w Krakowie postawiona archiwistyka podziemna. Szczególnie dużą uwagę przywiązywano w Krakowie do prac przygotowawczych na okres po oswobodzeniu w dziedzinie kultury, sztuki, ochrony przyrody i turystyki. Jeśli chodzi o propagandę "na murach" była ona tu słaba jak wszędzie na prowincji".

Oto jak przedstawiano w opracowaniach Departamentu w Warszawie, kierownictwo wydziału krakowskiego:

Kierownikiem referatu informacji i propagandy był do maja 1944 p. Socha, potem do lipca p. Roza, a ostatnio p. Walicka. Mimo tych zmian faktycznym kierownikiem całej pracy pozostawał w dalszym ciągu p. Socha".

(Źródło: Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".)

Organizatorzy "Membrany" w okręgu krakowskim. Od lewej: Jerzy Lerski i Kazimierz Koźniewski.

Krakowska sieć Wydziału Prasy i Informacji (krypt. "Membrana") obejmowała osiem osób w Krakowie oraz specjalnych korespondentów honorowych w Zakopanem, Nowym Sączu, Sanoku, Krośnie, Dębicy, Mielcu, Bochni, Miechowie, i Krzeszowicach.
W lipcu 1944 r. projektowano rozszerzenie tej sieci na Leżajsk, Drohobycz i obszary włączone do Słowacji - Spisz i Orawę. Poprzez krakowską sieć "Membrany" docierały do stolicy także informacje z województwa lubelskiego a dokładnie z Chełma, Zamościa, Hrubieszowa, Kraśnika i Janowa.

W lecie 1943 r. organizowaniem specjalnej sieci informacji "Membrany" zajęli się Jerzy Lerski, Kazimierz Koźniewski i Stanisław Ziemba. Zbieraniem informacji oraz sporządzaniem meldunków tygodniowych i okresowych zajmowała się Anna Kutrzeba.
Wiadomości z odcinka "kolejowego "Membrany" dostarczał Stanisław Zaczyk. Gotowe meldunki Anna Kutrzeba przynosiła do skrzynki kontaktowej przy ulicy św. Sebastiana, skąd zabierał je łącznik "Sochy" (Tadeusza Seweryna) - Alfred Zaręba. Do Warszawy przewoziła meldunki głównie Krystyna Kowalska "Krystyna". Kopie meldunków, podpisywane "810", były przechowywane w Bibliotece Jagiellońskiej.

Ważnym aspektem działalności wydziału było jego pośrednictwo w przekazaniu Warszawie szeregu opracowań wykonanych przez krakowskich naukowców:

- "Znaczenie Polski w kulturze świata"",
- "Jakie znaczenie może mieć polska ideologia w kształtowaniu się nowej epoki",
- "Rozsiedlenie Łużyczan",
- "Drang nacht Westen",
- "Unia środkowoeuropejska pod względem gospodarczym".

W Krakowie działała również dziesięcioosobowa grupa pracowników Polskiego Radia "RA", kierowana przez Stanisława Broniewskiego "Stanisława. W skład zespołu wchodzili: Bolesław Pągowski - referent audycji słownych, Adam Rieger - referat muzyczny, Irena Orska - sekretarka, w referacie technicznym pracowali: Leonard Czupryn, Ksawery Stankiewicz, Zygmunt Włodek. Komórka ta funkcjonowała do wiosny 1945 r.
Po Powstaniu Warszawskim do Krakowa przeniesiono część pracowników Departamentu Informacji i Prasy, przez co rozbudowie uległ cały Wydział. W listopadzie 1944 r. z funduszy Delegatury zakupiono całą drukarnię, za sumę 80 000 zł.

Wydział Przemysłu i Handlu.

Kierownicy:

- Górecki.: ?? - październik 1943 r.
- Zygmunt Bocian "Ptak".

W końcu sierpnia 1944 r. miało dojść do scalenia Wydziału Przemysłu ODR z Oddziałem Przemysłu "Teczki". W wyniku połączenia, kierownik tego ostatniego - "Sosna", został zastępcą kierownika wydziału i jednocześnie szefem przemysłu wojennego.
Oprócz kierownika do delegatury miało zostać przekazanych trzech pracowników oddziału oraz 110 komisarzy dla przemysłu wojennego. W wydziale pracował kierownik i jego zastępca, a w listopadzie 1944 r. kierownik informował "o upatrzeniu" dwóch kandydatów na referentów. Przy wykonywaniu swoich zadań wydział współpracował z Izbą Przemysłowo - Handlową.

Wydział Robót Publicznych.

Zadaniem tego wydziału było przygotowanie szerokiego programu odbudowy w okresie powojennym. Obsada personalna nie jest znana.

Wydział Rolnictwa.

Kierownicy:

- inż. Lech Rościszewski "Droga", "Hubert", "Konopka".
- Eugeniusz Ralski "Biały", "Korsak".

Izba Rolnicza.

Kierownik:
- dr. Alfred Patryna.

W końcu 1943 r. na etacie wydziału był tylko kierownik. Na przełomie 1943/1944 r. do wydziału przeszedł zespół urzędników z Administracji Zmilitaryzowanej "Teczki", czyli kierownik Oddziału Rolnego Eugeniusz Ralski wraz z całym, dziesięcioosobowym personelem.
W listopadzie 1944 r. w wydziale pracowali już: naczelnik, i jego zastępca, referent zarządu przymusowego, jego zastępca i sekretarz, referent nasiennictwa wraz z zastępcą, referent zarządu lasów wraz z zastępcą.
Z czasem oprócz kierownictwa utworzono również cały podległy mu aparat z Izbą Rolniczą na czele. Wyznaczony został dyrektor izby oraz jego zastępca administracyjny, poza tym powołano wojewódzką Radę Rolniczą złożoną z sześciu radców, reprezentujących interesy wsi, spółdzielców, jak również świat uniwersytecki.
Wytypowano także zarząd Towarzystwa Rolniczego. Kierownikiem Izby Rolniczej był dr Alfred Patryna.

Wydział Opieki Społecznej.

Kierownicy:

- Edmund Seyfried.
- Mieczysław Rakowski "Trzywdar".

Wydział ten w roku 1943 zatrudniał dwóch etatowych pracowników, natomiast cztery osoby w charakterze honorowych współpracowników. Na czele wydziału stali kolejno: Edmund Seyfried i Mieczysław Rakowski "Trzywdar" - naczelnik Wydziału Pomocy Ludności Biura Centrali RGO w Krakowie.
W roku 1944 z wydziału wyłoniono samodzielne wydziały zdrowia oraz pracy i odtąd prowadził on czynną opiekę społeczną w stosunku do rodzin poległych lub uwięzionych żołnierzy sił zbrojnych w kraju, a także w stosunku do pracowników naukowych, nauczycieli, artystów, wdów i sierot itd. W tym zakresie szeroko współpracowano z RGO.

W ramach wydziału działało także odrębnie Krakowskie Koło Opieki nad Więźniami współpracujące ściśle z Międzyorganizacyjnym Porozumieniem Więziennym. Pracą zlokalizowanych po wsiach punktów wysyłania paczek do obozów kierowała Teresa Lasocka-Estreicherowa "Tell", "Teresa". W całym 1943 r. na potrzeby opieki społecznej wydano 1 098 900 zł.
Wydział Opieki Społecznej pracował do marca 1945 r.

Wydział Zdrowia Publicznego.

Kierownicy:

- N.N. "Topola".
- dr. Stanisław Otfinowski "Otto", "Eskulap".

Powstał dość późno, bo dopiero w 1944 r. Naczelnikami byli kolejno: N.N. "Topola", a od końca 1943 r., dr Stanisław Otfinowski "Otto", "Eskulap", który przeszedł z "Teczki". Razem z nim do delegatury przeszli pełnomocnik sanitarny na teren okręgu, inspektor farmaceutyczny, inspektorka pielęgniarek oraz instruktor dezynfekcji.
Zadaniem wydziału było przygotowanie personelu medycznego oraz zakładów lecznictwa na okres przełomu i po wyzwoleniu.

Wydział Likwidacji Skutków Wojny.

Kierownik:

- Jerzy Nasierowski "Jaszczur", "Tur".

Zgodnie ze sprawozdaniem departamentu w województwach miały powstawać Komisariaty Likwidacyjne, mające jako ciało orzekające - Wojewódzkie Komitety Likwidacyjne.

Wydział Skarbowy.

Kierownicy:

- Józef Albin Greger "Hulecki".: kniec 1943 - ??

Wydziałem Skarbowym kierował od końca 1943 r. Józef Albin Greger "Hulecki", który przeszedł z "Teczki". Obok szefa wydziału do delegatury przeszli kierownicy powiatowych urzędów skarbowych oraz mężowie zaufania w bankach.

Wydział Ochrony Pracy.

Kierownik:

- Włodzimierz Mostowski.

Wydział ten powstał w 1944 r. Jego zadaniem było przygotowanie przejęcia administracji zatrudnienia, płac i ochrony pracy na podległym sobie terenie oraz prowadzenie prac przygotowawczych nad uruchomieniem tej administracji po ustąpieniu okupanta.

Wydział Sprawiedliwości.

Kierownik:

- Kazimierz Oyrzanowski.: 1942 - 1943 r.
- N.N. "Drabczyński".

Po jego przejściu na stanowisko Wydziału Bezpieczeństwa praca uległa zawieszeniu. Po scaleniu z "Teczką" 30 listopada 1943 r., kierownictwo nad wydziałem objął N.N. "Drabczyński". Wraz z tą nominacją na etat wydziału przyjęto trzynastu sędziów i prokuratorów.

Okręgowe Biuro Oświaty i Kultury.

Kierownik:

- Jan Smoleń "Jaś".

Zastępca kierownika:

- Karol Ziarno "Sikora".: czerwiec 1942 - ??

Sekretarz:
- Ignacy Jakubiec "Kowal".

Referent finansowy:
- Tadeusz Furman "Baron".

Referent Szkolnictwa Średniego:
- Włodzimierz Gałecki.

Referent Szkolnictwa Ogólnokształcącego:
- Włodzimierz Gałecki.

Referent Szkolnictwa Zawodowego:
- Jan Masior.: 1943 - ??

Referent Dokształcania Nauczycieli:
- Adolf Molak "Klimsza".

Referent Walki Cywilnej:
- Tadeusz Zygmunt "Chmiel".

Referent Organizacyjny:
- Bronisław Chrzan.

Łączniczki:
- Zofia Szybalska.
- Stanisława Tyniec.: jesień 1943 - ??

Instruktorzy i łącznicy:
- Jan Rassak "Nawrot".
- Piotr Adamski "Jan Mielnicki".: 1943 - ??

Na początku 1943 r., na etacie Biura było dwunastu pracowników: kierownik, ośmiu pracowników pełnoetatowych oraz trzech półetatowych.
Na terenie okręgu były 24 Powiatowe Komisje Oświaty Kultury. W całym 1943 roku na tajne nauczanie wydatkowano 1 501 453 zł.
W roku szkolnym 1943/44 w tajnym szkolnictwie na poziomie podstawowym w okręgu uczestniczyło 1 470 nauczycieli, a z nauki korzystało 198 920 uczniów, na poziomie średnim - 2 015 nauczycieli i 12 100 uczniów. Biuro działało do marca 1945 r.

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."

---

Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".

---

Koniec części pierwszej.

---