Okręgowa Delegatura Rządu Śląsk. Kryptonimy: "Prąd", "Szyb", "Węgle".
Okręgowi Delegaci Rządu:
- Ignacy Sikora "Gliwicki", "Teodor".: 1941 - 7 czerwiec 1944 r.
- Wincenty Spaltenstein.: 7 czerwca 1944 - ??
- Jerzy Lewandowicz.
Zastępcy:
- Paweł Ścierski.(aresztowany).
- Roman Motyka "Kopaczka".
- Jan Kędziora.
- dr Teodor Glensk. (aresztowany).
- Alojzy Targ "Marcin", "Zipser".
Delegatem okręgowym na Śląsku, został mianowany, jeszcze przez Bnińskiego Ignacy Sikora "Gliwicki",
"Teodor", członek Stronnictwa Pracy. Dokładna data tej nominacji nie jest znana, wiadomo tylko, że dokonano
jej przed wrześniem 1941 r.
Zastępcą Sikory został Paweł Ścierski z Polskiego Zjednoczenia Kolejowców, a w strukturach ODR działali
m.in.: Józef Czardyban, Tadeusz Gryłka, Juliusz Mikołajczyk, adwokat Franciszek Żółkiewski, adwokat Wincenty
Prus i inż. Stefan Paczkowski.
Ponadto istniała sekcja ODR w Bielsku, w skład, której wchodzili m.in.: dr Wojciech Figiel, prof. Franciszek
Hess, Boryczko, por. rez. Michał Sadnicki i redaktor Edward Zajączek "Wolf". Łącznikiem miedzy Katowicami a
Bielskiem był Władysław Michalak. W realizacji zadań Administracji Zastępczej współpracowano z szefem
Wydziału Wojskowego (krypt. "27", "Folwark") w Komendzie Okręgu ZWZ-AK, którym był mjr. rez. Cezary Uthke
"Rządca".
Z uwagi na to, że delegat okręgowy od 1942 r. przebywał w Warszawie, wyraźniejszy rozwój komórek
organizacyjnych nastąpił dopiero w 1944 r., kiedy zorganizowano większość wydziałów w biurze ODR. Biuro
o mieściło się u Rudolfa Brody "Roberta" w Warszawie przy ul. Złotej 6. W tym czasie zastępcą Sikory był
dr Tadeusz Glensk - członek Stronnictwa Narodowego, były dyrektor biura Sejmu Śląskiego, a po jego
aresztowaniu Alojzy Targ "Marcin".
Po aresztowaniu Ścierskiego zastępcą delegata okręgowego mianowano Romana Motykę "Kopaczka"
PPS-WRN i dalej - Jana Kędziora, przedwojennego dyrektora KKO w Katowicach, mieszkającego na stałe w
Wieliczce.
Ważną rolę w pracach Okręgowej Delegatury odgrywał Teodor Biniaś "Florek", którego mieszkanie było punktem
kontaktowym dla łączników ze Śląska. Tutaj przyjeżdżali : Konstanty Kempa "Tadeusz", Róża Bednorz "Iza",
Helena Herman "Maria". Łączniczką delegata była Eugenia Kolbusz - Trzcińska "Ewa", a łącznikami Józef
Ryszka "Gizd" i Mieczysław Kolbusz "Mietek".
23 maja 1944 r. Sikora wystosował do Jana Stanisława Jankowskiego podanie z prośbą o dymisję. Swoją decyzję
motywował przewlekłą chorobą. W początkach czerwca 1944 r. delegat przyjął dymisję, prosił jednak Sikorę o
pełnienie funkcji do czasu mianowania następcy. Został nim Wincenty Spaltenstein, a następnie adwokat Jerzy
Lewandowicz, działacz Stronnictwa Pracy, przedwojenny zastępca sekretarza Okręgowej Rady Adwokackiej w
Katowicach. Po powstaniu warszawskim Lewandowicz przebywał w Częstochowie, skąd utrzymywał kontakt z
komórkami ODR.
W końcu 1944 r. do ODR Śląsk został skierowany Wojciech Winkler, dotychczasowy kierownik Wydziału Informacji
i Prasy oraz szef KWC/KOS okręgu Warszawa-województwo. Winkler po powstaniu przebywał w Grodzisku,
a w grudniu wyjechał do Piotrkowa Trybunalskiego, gdzie nawiązał kontakt z Lewandowiczem. Do Katowic
przybył w styczniu 1945 r.
W 1943 r. Departament Spraw Wewnętrznych liczył od siedemnastu do dziewiętnastu pracowników etatowych,
trzech honorowych i około dwudziestu współpracowników. W tym też roku na pracę wydziałów, wchodzących w
skład Departamentu wydano 27 400 marek i 164 791 zł. W końcu 1944 r. na etacie było dziewiętnastu
pracowników, a 28 lutego 1945 r. - dwudziestu jeden, w tym czterech zostało w niedługim czasie wywiezionych
lub aresztowanych. W tym czasie personel ODR był rozmieszczony w Warszawie, Krakowie, Częstochowie i
Katowicach.
Wydział Administracyjny.
Kierownicy:
- Paweł Ścierski.
- Wincenty Spaltenstein.
Wincenty Spaltenstein przed wojną mieszkał w Chorzowie przy ul. Drzymały.
Już pod koniec 1941 r. przystąpiono do organizowania powiatowych delegatur:
Będzin, Bielsko, Chrzanów, Cieszyn, Katowice, Olkusz, Rybnik, Tarnowskie Góry, Zawiercie i Żywiec. Nic
jednak nie wiadomo o szczegółach ich prac.
Wydział Bezpieczeństwa.
Kierownik:
- dr Edward Maćków "Dolny".
Maćków był sędzią Sądu Okręgowego w Katowicach. Wywiadem Delegatury kierował starszy przodownik policji Franciszek Budych, aresztowany w 1942 r., a następnie Meluchnik.
W końcu 1943 r. stan organizacyjny przedstawiano następująco:
"utworzony został niemal 13-stotysięczny rezerwuar ludzki na potrzeby służb bezpieczeństwa. Do skrystalizowania ostatecznych zrębów organizacyjnych jeszcze nie doszło z powodu niedostarczenia dyrektyw i instrukcji ze strony Centrali" .
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant:
- Józef Małysa "Grot".
Zastępca:
- Paweł Mitręga "Bobrecki".
W początkach 1944 r. raporty ODR Śląsk stan organizacyjny PKB na podległym sobie terenie przedstawiały
następująco: "Komendant PKB w Krakowie. W terenie 12-tysięczny rezerwuar ludzki".
Środowiska, z których miano przyjmować ludzi do PKB, to Gwardia Ludowa PPS-WRN i BCH. Jesienią nastąpiło scalenie GL PPS z AK, także BCH przekazały znaczne siły do AK.
Komendantem PKB był Józef Małysa "Grot", a jego zastępcą Paweł Mitręga "Bobrecki" - komendant Ludowej Straży
Bezpieczeństwa przebywający na stałe w Krakowie.
Wydział Rolnictwa.
Kierownik:
- Julian Mikołajczyk.
Pracował tu także Stanisław Bieniasz. Według sprawozdania "Niku" za 1943 r., w wydziale nie było pracowników etatowych. Trzech odnotowano dopiero w lutym 1945 r.
Wydział Prasy i Informacji.
W wydziale pracował Franciszek Pilarek "Żółw". Na Śląsku działał jako przedstawiciel Sekcji Zachodniej
Departamentu Informacji i Prasy por. Konstanty Kempa "Tadeusz", aresztowany 28 lutego 1944 r. Zorganizował
on sprawną sieć informacyjną, dzięki której przekazywał do Warszawy wiele cennych informacji z terenu ODR.
W sieci tej pracowali m.in.: Renata Dylik - sekretarka, Alfreda Dylik "Fredka" - kurierka, inż. Mikołaj
Kotowicz "Mieczysław" - aresztowany 21 marca 1944 r.
Kempa nawiązał również współpracę z członkami Polskiego Związku Wolności skupionymi wokół pisma "Ku
Wolności", Jerzym Wiechoczkiem "Jurem", Sewerynem Walkowiakiem "Jaworem", Hilarym Hermanem "Rechtorem" -
aresztowanym 2 września 1944 r.
Referentem Propagandy ODR był mieszkający w Krakowie Alfred Jesionowski "Szymon". Współpracowali z nim:
Danuta Gruszkowska "Barbara" - sekretarka oraz Adam Niezabitowski "Hanyś" jako łącznik. Wszyscy zostali
aresztowani przez Gestapo w marcu 1944 r. Warto zaznaczyć, że Jesionowski kierował jednocześnie, w ramach
krakowskiego BIP akcją "N'. Jeszcze w lutym 1945 r. na etacie było trzech pracowników.
Od jesieni 1943 r. rozpoczęła formalną działalność katowicka grupa Polskiego Radia "RA" w Departamencie
Informacji i Prasy. Jej kierownikiem był Zdzisław Gierowski "Zdzisław", przedwojenny pracownik rozgłośni
katowickiej, a referentem programowym - N.N. "Janek". Obsadzone były ponadto następujące referaty:
odczytowy, literacki, muzyczny i techniczny.
Cywilny Sąd Specjalny.
W skład katowickiego CSS wchodzili: Jan Kęsek, Spaltenstein, Koczur, Edward Sojka, Kaleta, Baranek i Górski.
Wydział Przemysłu i Handlu.
Kierownik:
- Tadeusz Gryłka.
W wydziale pracował m. In. Herbert Werner, najprawdopodobniej pracownik
honorowy, gdyż w 1943 r. był tylko jeden pracownik etatowy, w lutym 1945 r. zaś czterech.
Według powojennych materiałów MBP naczelnikiem wydziału miał być inż. Jerzy Wojnar, a jego współpracownikiem
inż. Leopold Szefer. W pierwszej połowie 1944 r. rozważano mianowanie nowego kierownika, miał nim zostać
Aleksander Anasiewicz, pracujący już wcześniej dla Biura Wojskowego Przemysłu i Handlu.
Okręgowe Biuro Oświaty i Kultury.
Biuro śląskiej tajnej oświaty powstało w 1941 r. i działało w składzie:
Przewodniczący:
- Kazimierz Popiołek.
- Alojzy Targ.: ?? - do 1 maja 1943 r.
Referent Szkolnictwa Powszechnego:
- Wojciech Wróblewski.
Referent Szkolnictwa Średniego:
- Stefania Mazurek.
Referent Oświaty Pozaszkolnej:
- Stanisław Wyrębski.
Referent Statystyczno-Finansowy.
- Edward Czernichowski.
Opracowywanie rozporządzeń:
- Rudolf Pszczółka.
Referent Organizacyjny dla Powiatów Wschodnich:
- Kazimierz Stańczyk.
Referenci Szkolnictwa Zawodowego:
- Józef Ligęza.
- Zdzisław Pyzik "Franek".
- Jan Bogdanowicz.
Sekretarz:
- W. Sławczyk.
Harcerz Józef Norek był łącznikiem między Warszawą a Krakowem i Śląskiem, punkt kontaktowy mieścił się w
mieszkaniu Jadwigi Baluch w Katowicach przy ul. Żwirki i Wigury 5.
Okręg podzielono na pięć rejonów, którymi kierowali:
Dziedzice (powiaty: bielski, cieszyński i żywiecki),
- Jurecki.
Oświęcim (powiaty: oświęcimski, chrzanowski i wadowicki),
- Zdzieblikowa.
Tychy (powiaty: pszczyński, rybnicki, lubliniecki i tarnogórski),
- Józef Bienioszek.
Katowice,
- Kilian Bytomski.
Zagłębie Dąbrowskie (powiaty: sosnowiecki, będziński, olkuski i zawierciański).
- Tadeusz Krokosz i Konrad Chrostek.
W 1943 r. na etacie pozostawało sześciu pracowników. Na tajne nauczanie wydano łącznie 352 155 zł.
Biuro posiadało komórkę organizacyjną (krypt. "Sól Oświetlenie", "Pochodnia Węgiel") w Krakowie.
W styczniu - lutym na jej etacie było pięć osób. Stopniowy rozwój spowodował, że w końcu roku komórka
zatrudniała dziewięciu pracowników. Dotacje na jej działalność wynosiły miesięcznie 32 500 zł.
W styczniu 1944 r. pracujący w Krakowie zespół został rozwiązany, ale niedługo zorganizowany na nowo
(krypt. "Nowy Węgiel").
Pracownicy przygotowywali się do objęcia szkolnictwa średniego na Śląsku Opolskim,
szkolnictwa powszechnego i kształcenia nauczycieli. Prowadzono także akcję zakupu książek i podręczników ,
które następnie przerzucano na Śląsk. Biuro organizowało od 1942 r., tajne kursy instruktorów szkolnych
dla Opolszczyzny. Wykładowcami na tych kursach byli m. In. Profesorowie: Tadeusz Grabowski, Zenon
Klemensiewicz i Kazimierz Piwarski oraz dr Kuśmierz.
Biuro działało do wiosny 1945 r., 18 kwietnia został mianowany nowy p.o. kierownik. Jeszcze w czerwcu na
etacie delegatury byli zastępca kierownika oraz referent organizacyjny.
W roku szkolnym 1943/44 w tajnym szkolnictwie na poziomie podstawowym pracowało w okręgu 246 nauczycieli,
a naukę pobierało 4003 uczniów, na poziomie średnim - 54 nauczycieli i 496 uczniów.
Terenowe organa Tajnej Administracji Cywilnej podległe ODR Śląsk.
Powiatowa Delegatura Rządu Biała Krakowska.
Delegaci:
- Julian Barszczewski.
- Jan Białoń.
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Stanisław Opielowski.
- Franciszek Surma.
Powiatowa Delegatura Rządu Bielsko.
Delegat:
- Franciszek Rychlik.
Powiatowa Delegatura Rządu Chrzanów.
Delegat:
- prawdopodobnie był nim Stanisław Zemło.
Powiatowa Delegatura Rządu Cieszyn.
Delegat:
- Józef Pasz, działacz SL i kapitan BCH.
Powiatowa Delegatura Rządu Żywiec.
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Czesław Janik "Grapa".
- Jan Wojna.
- Władysław Stankiewicz.
Po powstaniu warszawskim Ignacy Sikora został wywieziony do Niemiec.
3 czerwca 1945 r., SB aresztowało w Janowie Romana Motykę, sekretarza PPS-WRN na Śląsku.
Źródła:
* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."
Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
Koniec.
