Nr ISSN 2082-7431
Polska Podziemna
Delegatura Rządu na Kraj.
Biuro Delegata Rządu na Kraj.
Część II.

Departamenty delegatury prowadzące tzw. "działalność bieżącą".


IV. Departament Informacji i Dokumentacji (Propagandy i Prasy, Informacji i Prasy),
"Iskra", "Antena", "600/PP".

Szef:

- Stanisław Kauzik "Dołęga", "Jezierski", "Modrzewski".: 1 marca 1941 - lipiec 1945 r.

Zastępcy:

- Tadeusz Kobylański "Kolski", "Owsiński", "Wiktor".: marzec 1941 - luty 1943 r. (aresztowany).
- Zbigniew Kunicki "Bończa", "Leon Brzeski", "Telatycki", "Zbyszek".: marzec 1941 - ??
- Tadeusz Ocioszyński "Winiewicz".
- Józef Stemler-Dąbski.
- Zygmunt Wojciechowski "Piotr".

Formalne powstanie departamentu datuje się na 1 marca 1941 r., jednak jego początki sięgały jeszcze okresu tworzenia pierwszych form konspiracyjnych, czyli w końcu września 1939 r.
Po aresztowaniu Stefana Starzyńskiego, w dniu 27 października 1939 r., komisarzem cywilnym przy SZP został Mieczysław Niedziałkowski z PPS.
To właśnie Niedziałkowski wspólnie z członkami Rady Obrony Narodowej byli inicjatorami powołania Oddziału Politycznego Służby Zwycięstwu Polski, późniejszego Biura Informacji i Propagandy KG ZWZ.
Od kwietnia 1940 r. szefem Wydziału Prasowego BIP był Tadeusz Kobylański "Kolski", późniejszy zastępca dyrektora Departamentu Informacji i Dokumentacji Delegatury Rządu.

W tym samym mniej więcej czasie powstawało Biuro Pracy Społecznej, które przez cały okres swojego istnienia blisko współpracowało z Oddziałem Politycznym SZP.
Do jego twórców należeli: Stanisław Kauzik - przyszły dyrektor departamentu, Bolesław Rutkowski - wicedyrektor Związku Izb Przemysłowo - Handlowych. Stanisław Leśniowski - prezes Związku Urzędników Gospodarczych RP, Stanisław Miklaszewski - zastępca dyrektora Związku Organizacji Rolniczych RP. Biuro miało za zadanie dostarczanie wszelkich informacji, wszystkim głównym ośrodkom konspiracji oraz walkę z propagandą niemiecką.
Stanisław Kauzik należał do najbliższych współpracowników tymczasowego delegata Jana Skorobohatego - Jakubowskiego, a także jego następcy Cyryla Ratajskiego.

Według stanu z dnia 31 grudnia 1943 r., cały departament liczył 183 pracowników. Na jego działalność tylko w tym roku wydano 9 163 435 zł. W okresie powstania warszawskiego w skład kierownictwa departamentu wchodzili: Dyrektor, zastępca dyrektora, dwóch naczelników wydziałów, dwóch referentów, sekretarka, dwie łączniczki, łącznik i goniec.
W tym czasie, w całym departamencie pracowało 49 osób, ale tylko w czterech komórkach ("6005", "6006", PAT, drukarnia), reszta w liczbie 45 osób była odcięta od macierzystych placówek. Można zatem przyjąć, że w lipcu 1944 r. Departament Informacji i Dokumentacji liczył ponad stu pracowników. Po upadku powstania na etacie pozostawało jeszcze 39 osób.

W grudniu 1942 r. delegat rządu polecił Kauzikowi ustalić projekt zakresu kompetencji departamentu. Opracowanie projektu przeprowadzono w porozumieniu z dyrektorami departamentów: Spraw Wewnętrznych, Oświaty i Kultury, Przemysłu i Handlu, Poczty, Komunikacji.

Struktura organizacyjna Departamentu Informacji i Prasy ulegała kilkakrotnie zmianom i w pierwszej połowie 1944 r. prezentowała się następująco:

IV a) Sekretariat Generalny "6001".

Referat prawno-organizacyjny.
Referat budżetowo-kasowy.

Sieć łączniczek, maszynistek, sekretarek.

Kierowniczka:
- Janina Wichrowska "Nina".

Kierowniczka Łączności:
- Teresa Werner "Teresa".: ?? - 13 kwietnia 1944 r, (aresztowana).
- N.N. "Ludwika".

Łączniczki:
- Zofia Rudowska "Iza".: ?? - 1943 r. (aresztowana).
- Maria Magdalena Rudowska "Basia".
- Halina Beisertówna "Kasia".
- Halina Pruszyńska "Halina".
- Jadwiga Szymońska "Małgorzata".
- Teresa Biernacka "Irena".
- N.N. "Skóra".
- N.N. "Klemensa".
- N.N. "Barbara".
- N.N. "Klara".

Kierowniczka maszyn:
- N.N. "Joanna".

Pracownia fotograficzna.
Pracownia skrytek.
Pracownia radioaparatów.

Skarbnik:
- Ludwik Wichrowski.

Kierownictwu sekretariatu podlegały również archiwa, gdzie gromadzono napływające materiały.

IV b) Sekcja Informacyjna - Ogólna "SO".

Kierownik:

- Zbigniew Kunicki "Bończa", "Leon Brzeski", "Telatycki", "Zbyszek".: marzec 1941 - ??

Sekcja obejmowała nasłuchy radiowe, przegląd tygodniowy informacji radiowych, przegląd prasy niemieckiej, rosyjskiej, francuskiej i włoskiej oraz prasy tajnej.

Jednym z podstawowych zadań sekcji było przesyłanie do poszczególnych komórek delegatury zgromadzonych materiałów według następującego rozdzielnika:

1) Departament Spraw Wewnętrznych - sprawy administracyjne, narodowościowe, polityka okupanta, sprawy wyznaniowe, nastroje społeczne i stosunek społeczeństwa do okupanta.
2) Departament Rolnictwa - dane dotyczące akcji kontyngentowej, ewentualnie obozów pracy dla ludzi objętych kontyngentem.
3) Departament Oświaty - polityka szkolna okupanta i zarządzenia władz okupacyjnych, dane dotyczące szkolnictwa tajnego oraz życia kulturalnego, stosunek ludności do duchowieństwa i Kościoła, stosunki międzywyznaniowe.
4) Departament Sprawiedliwości - zarządzenia specjalne okupanta na poszczególnych terenach.
5) Departament Opieki Społecznej - eksploatacja pracy.
6) Departament Skutków Wojny - wszelkie dane dotyczące zniszczeń wartości kulturalnych i gospodarczych.
7) Kierownictwo Walki Podziemnej - wszelkie dane dotyczące personaliów specjalnie gorliwych lub okrutnych przedstawicieli władz okupacyjnych oraz nazwiska tych Polaków, którzy im w tej akcji pomagają (policjanci, urzędnicy Arbeitsamtów, urzędnicy skarbowi, sołtysi, wójtowie).
8) Departament Przemysłu i Handlu.
9) Sekcja Zachodnia Departamentu Informacji - wszystko co dotyczyło ziem wcielonych do Rzeszy.
10) Sekcja Wschodnia - wszystko co dotyczyło ziem wschodnich, a w szczególności sprawy mniejszości narodowych.
11) Sprawozdania dla "Pochodni".

IV c) Sekcja Informacyjno - Propagandowa "SIP", Centrala Informacyjno - Propagandowa "CINO", "6005".

Kierownik:

- Kirył Sosnowski "800", "Bronisław Palecki", "Konrad", "Paprocki", "Sęp", "Szpital".

W dniu 15 sierpnia 1943 r. dotychczasowa Sekcja Informacyjno - Propagandowa, działająca od maja tego roku w ramach Sekcji Zachodniej, została podporządkowana bezpośrednio dyrektorowi departamentu. W skład sekcji weszły:

Sekretariat.

Centrala Propagandy (CEP).

Zadaniem Centrali Propagandy było redagowanie agencji informacyjno - problemowej (tygodnik "Kraj" powielany w nakładzie 400 egzemplarzy), wydawanie miesięcznych Biuletynów dla delegatów okręgowych, przygotowywanie tajnej instrukcji propagandowej dla delegatów okręgowych, przygotowywanie tygodniowych meldunków i artykułów przez referaty specjalne.
Od maja 1944 r. działała tu komórka fotograficzna, która do wybuchu powstania wydała dwa serwisy fotograficzne (około 100 sztuk).

Centrala Informacji (CIN).

Do zadań CIN należało opracowywanie meldunków tygodniowych o sytuacji w kraju wysyłanych do Londynu, dostarczanie materiałów do części informacyjnej tygodnika "Kraj", zorganizowanie sieci informacyjnej na terenach Generalnej Guberni i ziemiach wschodnich, dostarczanie delegaturom okręgowym materiałów propagandowych.

CIN miał własną Agencję Informacyjną pod nazwą "Kraj" i kierowaną osobiście przez Kiryła Sosnowskiego oraz Stanisława Ziembę. Jej biuletyn ukazujący się od lipca 1943 r. do 1945 r. w nakładzie 400 - 750 egz. i "przeznaczony dla władz Delegatury oraz prasy krajowej, podziemnej - był pełną rejestracją zdarzeń na terenie Polski".

Dostarczaniem informacji zajmowała się specjalna sieć informacyjna "Membrana" , obejmująca swoją działalnością tereny Generalnej Guberni. Sieć ta opierała się na korespondentach prowincjonalnych, którzy sporządzali meldunki tygodniowe, okresowe, specjalne oraz comiesięczne.

W lipcu 1944 r. stan organizacyjny "Membrany" przedstawiał się następująco:

"Sieć informacyjna Membrany obejmuje około 40 % terenu Generalnej Guberni. Najlepiej obsłużone są okręgi lwowski i krakowski, ale i one posiadają znaczne luki. Okręg kielecki, lubelski i częstochowski obsłużone są tylko częściowo. Miasto Warszawa, dla którego zorganizowano specjalną obsługę, nie obejmuje wielu bardziej wnikliwych spraw, wymagających gruntownego rozpracowania i macek szeregu urzędów i instytucji, co istnieje we Lwowie i Krakowie, i ogranicza się do podawania wiadomości bieżących o charakterze kronikarskim. Dystrykt warszawski zorganizowany jest tylko częściowo poważne luki. Zupełnie nie jest zorganizowany dystrykt radomski".

W lecie 1943 r. w ramach "SIP" utworzono inspektorat terenowy, zajmujący się kontaktami z wydziałami informacji i pracy w poszczególnych delegaturach okręgowych.
W inspektoracie pracowali m. in. Kazimierz Koźniewski "Weber", Jerzy Lerski "Krzysztof", N.N. "Wagner" - korespondent objazdowy dla Małopolski Wschodniej, N.N. "Milik" - korespondent objazdowy dla okręgu białostockiego i poleskiego. Sekretarzem służby informacyjnej był Tadeusz Rajski "Stefek", a inspektorem okręgów N.N. "Teodor".

W listopadzie 1943 r. "SIP" przekształcono w Centralę Informacyjno - Propagandową "CINO". Wskutek przeprowadzonej wówczas reorganizacji, nastąpiła zmiana nazw komórek wchodzących w skład Centrali.
Odtąd "CINO" tworzyły: Wydział Organizacyjny, Wydział Propagandowy i Wydział Informacyjny.
W roku 1944 komórka ta liczyła trzydzieści osób a organizacyjnie składała się z: Kierownika, zastępcy kierownika, sekretarki, dwóch reporterek, archiwistki, dwóch fotoreporterów, trzech maszynistek, sześciu łączniczek, pomocnika archiwistki oraz referentów: polityki zagranicznej, emocjonalnego, spraw wojskowych, gospodarczego, prasy zagranicznej, ziem wschodnich, spraw sowieckich, spraw społecznych, informacyjnego, młodzieżowego i terenowego.

Tuż przed powstaniem z Wydziału Informacyjnego wyłoniono Polską Agencje Telefoniczną, której kierownikiem został Stanisław Ziemba "Ryszard". W pierwszych dniach powstania pracownicy Wydziału Organizacyjnego i Wydziału Propagandy utworzyli nowy Wydział Propagandy Powszechnej.
Oprócz kierownika Witolda Pomykaja "Leszka" pracowali w nim referent bezpieczeństwa, maszynistka, archiwistka, dwie reporterki i pięć łączniczek. Zadaniem wydziału było redagowanie codziennej agencji prasowej przeznaczonej dla redakcji pism oraz dla Polskiego Radia, redagowanie "Z pierwszej linii frontu" - serwisu reportaży z życia miasta, redagowanie odezw i przemówień, afiszy i haseł propagandowych, uruchomienie aparatu fotoreporterskiego, przygotowanie powstańczego numeru agencji "Kraj" i ilustrowanego dodatku do "Rzeczpospolitej Polskiej".

IV d) Sekcja sprawozdań dla rządu RP w Londynie "Lo", "6004".


Zadaniem sekcji było przygotowywanie i wysyłanie materiałów sprawozdawczych dla rządu RP w Londynie. Poczty wysyłano kwartalnie, a od drugiej połowy 1943 r. miesięcznie. Początkowo nadzór nad wysyłką opracowań sekcji, sprawował osobiście dyrektor departamentu. W 1943 r. utworzono specjalny referat, który zajmował się kwestią nadzoru.
Bezpośrednio przed wysyłką przesyłki mikrofilmowano w pracowni Schmallfilm , a od stycznia 1943 r. korzystano z pomocy innych komórek delegatury. Jedną z nich był sekretariat Biura Prezydialnego, którego kierowniczką była Wanda Modlibowska "Halszka". Równolegle korzystano z pracowni fotograficznej Leszczyńskiego przy ul. Chmielnej 7. Po jakimś czasie umieszczaniem materiałów na mikrofilmie, zajmowała się ponownie komórka Departamentu Informacji, którym kierowała "Alina" N.N.

Poczta z reguły składała się z:

A) Materiałów sprawozdawczych, które podzielono na:

1) Raporty zawierające syntetyczną ocenę ogólnej sytuacji i nastrojów w kraju (raporty te sporządzali Stanisław Kauzik lub Franciszek Głowiński).
2) Sprawozdania o sytuacji w kraju.
3) Sprawozdania o sytuacji na ziemiach wschodnich - przygotowywane przez Sekcję Wschodnią.
4) Sprawozdania o sytuacji na ziemiach wcielonych do Rzeszy - przygotowywane przez Sekcję Zachodnią.
5) Raporty o sytuacji politycznej w kraju - sporządzane przez Zbigniewa Kunickiego.
6) Raporty mówiące o sytuacji w przemyśle, rolnictwie i bankowości - redagowane przez Sekcję Gospodarczą.
7) Raporty o sytuacji w dziedzinie kultury i sztuki.
8) Raporty mówiące o stanowisku mniejszości narodowych - współredagowane z Sekcją Wschodnią.
9) Raporty na temat działalności organizacji komunistycznych - przygotowywane przez referat "RAK".
10) Raporty specjalne.
Do materiałów sprawozdawczych zaliczono również pisma delegata rządu oraz sprawozdania innych departamentów delegatury.

B) Wydawnictw i opracowań specjalnych Departamentu Informacji.

Obejmowały one wszystkie ukazujące się w okresie objętym sprawozdaniem, wydawnictwa periodyczne i specjalne oraz broszury i książki wydawane przez Departament.

C) Prasy niepodległościowej i materiałów nadesłanych, do których zaliczano wszystkie wydawnictwa periodyczne głównych partii i ugrupowań konspiracyjnych, jakie uzyskała delegatura.

Poczta przesyłana była za pośrednictwem kurierów do placówek politycznych w Budapeszcie, Sztokholmie i Bernie, a stamtąd do rządu RP w Londynie. Pierwsze sprawozdanie delegata oznaczone numerem 1/41 zostało wysłane do stolicy Wielkiej Brytanii już 15 lutego 1941 r.
W następnym 1942 r. sprawozdania do rządu RP wysyłano czternaście razy, w tym cztery razy za pośrednictwem placówki w Szwecji, raz przez kuriera AK, osiem razy za pośrednictwem Budapesztu, a drogi jednej przesyłki nie ustalono do dzisiaj.
W 1943 r. zdołano przesłać pocztę osiemnaście razy, w tym raz za pośrednictwem kuriera Stronnictwa Ludowego, dwa razy przez AK oraz piętnaście razy przez kuriera delegatury i placówkę w Budapeszcie.
Pomimo tak obszernego informowania rządu RP o sytuacji w kraju działalność ta była często krytykowana.
W roku 1942, na listopadowym posiedzeniu Politycznego Komitetu Porozumiewawczego, przedstawiciel ludowców Józef Grudziński zwrócił uwagę na braki w sprawozdaniach informacyjnych przekazywanych do Londynu. Członkowie PKP postanowili przekazywać do Departamentu Informacji "wszystkie wiadomości informacyjne otrzymane z terenu".

IV e) Sekcja Zachodnia "Chrobry", "Piast", "6006".

Kierownicy:

- Kirył Sosnowski "800", "Bronisław Palecki", "Konrad", "Paprocki", "Sęp", "Szpital".
- Edmund Męclewski "1", "11", "Andrzej", "Andrzejewski", "Maciejewski", "Poradnia".: 15 sierpnia 1943 - ??

Powstanie Sekcji Zachodniej datuje się na dzień 15 sierpnia 1942 r.

Sekretarze:
- Stanisław Roskosz "Franek".
- Antoni Spandowski "Michał".

Sekcja składała się z pięciu wydziałów:

Wydział Organizacyjny (Org. "100").

Kierownicy:
- Edmund Męclewski "1", "11", "Andrzej", "Konrad", "Paprocki", "Sęp", "Szpital".
- Stefania Cieślińska "Róża".
- N.N. "Kłos".

Sekretariat.
Zadania: prowadzenie spraw personalnych, finansowych, bezpieczeństwa, korespondencji oraz samopomocy gospodarczej.
Komórka fotograficzna.
Komórka maszyn.
Komórka graficzna.
Komórka kartograficzna.

Tutaj też funkcjonowała biblioteka z wydawnictwami i wycinkami prasowymi.

Wydział Służby Informacyjnej (Si "200").

Kierownik:
- Edward Serwański "Jacek".: październik 1943 - ??

Zadania: zbieranie materiałów i dokumentacji na temat ziem zachodnich i północnych,badanie sytuacji na tych terenach, informowanie rządu, delegata rządu i społeczeństwa o danej sytuacji, rozprowadzanie materiałów propagandowych oraz kierowanie terenowym aparatem propagandowym.
W ramach sekcji redagowano również prace na temat ziem zachodnich takie jak: "Ziemie Zachodnie Rzeczypospolitej", "Przegląd Prasy", "Biuletyn Zachodni", broszury i książki (np. "Ziemia gromadzi prochy", "Śląsk wierny Ojczyźnie", "Z pierwszej linii frontu"), zajmowano się również opracowywaniem dokumentów.

Wydawano także biuletyny dla delegatów okręgów zachodnich, wysyłano emisariuszy i przygotowywano potrzebne na tamtym terenie dokumenty.
Materiały o sytuacji panującej na ziemiach zachodnich zbierano poprzez aparat terenowy, funkcjonujący na ziemiach zachodnich przy okręgowych delegaturach i poprzez specjalnych wysłanników. Zadaniem referentów dla poszczególnych terenów było dbanie o stały dopływ informacji, zaspokajanie potrzeb propagandowych a także kontrola funkcjonowania aparatu terenowego.

Wydział Prac Propagandowych (Pp. "300).

Ustalał wytyczne propagandy dla ziem zachodnich o północnych oraz opracowywał materiały propagandowe dla poszczególnych terenów. Tezy propagandy ustalała komórka "Pi".
Propaganda prowadzona była za pomocą ulotek, odezw oraz wydawnictw przygotowawczych przeznaczonych zarówno dla ziem zachodnich jak i dla zagranicy i pozostałych części kraju.

Wydział Prac Programowych (P. "400).

Prace wydziału prowadzone były w szerokim zakresie. Obejmowały one bowiem organizację i treść propagandy na okres przełomu i odbudowy państwa, nie tylko na ziemiach zachodnich ale również na Ziemiach Postulowanych.
Zorganizowano fachowe grupy dla opracowania programów powojennych dla prasy, teatru, kina, radia, szkolnictwa i wychowania religijnego.

Wydział Mobilizacyjno - Prawny (Mob. "500").

Kierownik:
- Jan Zaborowski "Teofil".

Wydział zajmował się organizacją placówek propagandy na okres walki, przygotowywaniem instrukcji i materiałów propagandowych oraz wykonywał prace zlecone, np. opracowywał w zakresie prawnym sprawę list narodowości niemieckiej i stosunku po wojnie do osób, które podpisały Volkslistę.
Sekcja działała nadal po powstaniu warszawskim. Jeszcze 1 lutego 1945 r. na etacie byli: Kierownik, jedna osoba w Biurze Studiów, 1 osoba w wydziale informacyjnym, maszynistka, trzy łączniczki, kierownik Studium Etnograficznego, kierownik informacyjny dla Śląska oraz częściowo płatny aparat informacyjny w terenie składający się z pięciu osób.

W początkowym okresie działalności sekcja liczyła zaledwie sześć osób. Za to w marcu 1943 r. miała już siedemnastu pracowników etatowych i dwudziestu siedmiu współpracowników honorowych.
Rok później nastąpił szybki rozwój personalny i organizacyjny bowiem na etacie Sekcji "6006" znajdowało się już 28 osób. Stan liczbowy uległ znacznej redukcji podczas powstania warszawskiego. Z dokumentów Departamentu wynika bowiem, że na etacie Sekcji pozostawał kierownik i pięciu współpracowników.

IV f) Sekcja Wschodnia "6007".

Kierownik:

- Piotr Jarocki "Rawicki".

Powstała ostatecznie jesienią 1943 r. Sekcja sporządzała tygodniowe raporty o sytuacji na ziemiach wschodnich oraz przygotowywała materiały potrzebne do redagowania "Naszych Ziem Wschodnich".
Na temat Sekcji Wschodniej niestety nie ma zbyt wiele informacji. Wiadomo tylko, że w okresie powstania warszawskiego na etacie departamentu pozostawał kierownik oraz jego zastępca i referent budżetowy.

IV g) Sekcja Polskiego Radia "RA".

Kierownik Polskiego Radia.
- Edmund Rudnicki "Konopka".

Dyrektor programowy Polskiego Radia:
- Andrzej Tretiak "Profesor T.", "Trzciński".: ?? - kwiecień 1944 r. (aresztowany).
- Kazimierz Kumaniecki "Kozakiewicz", "Profesor K.".

Sekretariat:

Kierowniczka:
- Maria Ponikowska "Maria".
Maszynistki:
- Ida Łoś "Ida".
- N.N. "Janka".: 1944 r.

Wydział audycji słownych.
Kierownik:
- Stanisław Poraj Koźmiński "Stanisław".
Referentka audycji słownych:
- Maria Żebrowska "Mucha".

Referat Organizacyjny.
Kierowniczka:
- Maria Ponikowska "Maria".

Referat Historyczno-Polityczny.

Referat Odczytowy.
- Zenon Skierski "Zenon".

Referat Reportażowy.
- Wiktor Trościanko "Wiktor".

Referat Literacki.
- Tadeusz Byrski "Tadeusz".

Wydział Muzyczny.
- Stanisław Golachowski "Staś".
Referat Muzyki Mechanicznej.
- Olgierd Straszyński "Olgierd".
Referat Audycji Muzyczno-Słownych.
- Stefan Kisielewski "Stefan".

Tajna działalność radiowców datuje się jeszcze na wrzesień 1939 r., bezpośrednio po kapitulacji Warszawy.
Pionierem w pracach organizacyjnych był Edmund Rudnicki "Konopka", który od 15 września był dyrektorem Polskiego Radia.
Oprócz Rudnickiego do grona organizatorów radiowej konspiracji należeli: Stanisław Poraj - Koźmiński "Stanisław" - późniejszy kierownik wydziału audycji słownych, Maria Ponikowska "Maria" - sekretariat i referat organizacji, Maria Żebrowska "Mucha" - referentka wydziału audycji słownych. Lokalem organizacyjnym sekcji do połowy grudnia 1939 r. było pomieszczenie przy ul. Mazowieckiej 5, pozostawione przez władze okupacyjne w celu przeprowadzenia likwidacji Polskiego Radia.

Mimo tak wczesnego rozpoczęcia działalności i jej szybkich postępów, kontakt z Delegaturą nawiązano dopiero latem 1942 r. Ogółem w skład Sekcji Polskiego Radia wchodziło wówczas 14 osób.
Dyrektorem programowym Polskiego Radia Departament Informacji wyznaczył Andrzeja Tretiaka, a po jego aresztowaniu w kwietniu 1944 r., Kazimierza Kumanieckiego. Lokale organizacyjne komórki warszawskiej mieściły się przy Krakowskim Przedmieściu 7 i przy ul. Marszałkowskiej 120. W okresie powstania warszawskiego na etacie sekcji pozostawał kierownik i czterech pracowników programowych.

Do głównych zadań "RA" należało podjęcie prac nad uruchomieniem radia w okresie przejściowym i po wojnie. Dla obu tych okresów opracowano strukturę organizacyjną Polskiego Radia oraz plan prac i działalności.
Dla okresu przejściowego wykonano więc spis koniecznego do podjęcia działalności personelu, sprzętu radiowego, biurowego, niezbędnej biblioteki i płytoteki, opracowano instrukcje dla pracowników.
Natomiast dla czasów powojennych przygotowano plan rozbudowy sieci stacji nadawczych, zaplecza technicznego, produkcji płyt i popularnych odbiorników radiowych, prowadzono też prace nad programami szkoleniowymi dla personelu.

Od 1 września 1943 r. na etacie Delegatury znalazły się grupy radiowców z Krakowa i Katowic. Zespół krakowski, kierowany był przez Stanisława Broniewskiego "Stanisława" i liczył dziesięć osób. W jego skład wchodził sekretariat oraz referat audycji radiowych, referat muzyczny oraz techniczny.
Grupa katowicka kierowana była przez Zdzisława Hierowskiego "Zdzisława" i liczyła pięć osób, które obsługiwały referaty: odczytowy, literacki, muzyczny i techniczny.
1 listopada 1943 r., do tych dwóch grup doszedł zespół lwowski, który obejmował tylko jednego pracownika etatowego, opierając swoją działalność na współpracownikach lub "pracach zleconych". Ponadto próbowano usilnie nawiązać kontakty i zawiązać współpracę z ośrodkami radiowymi w Wilnie i Poznaniu.

Prace organizacyjne trwały aż do wybuchu powstania warszawskiego. W powstaniu komórka porzucając wszelką działalność zmierzającą do rozbudowy komórki, realizowała zadania bieżące w okrojonej obsadzie personalnej.
Po upadku Powstania Warszawskiego sekcja kontynuowała pracę, jednak w mocno okrojonej obsadzie. Jeszcze w lutym - marcu 1945 r. na etacie "RA" pozostawały cztery osoby w Warszawie, trzy osoby z grupy krakowskiej a także dwie osoby grupy katowickiej. Miesiąc później stan ten został jednak zredukowany do trzech osób.

IV h) Wydawnictwa Prasowe.

"Rzeczpospolita Polska".

Redaktorzy:

- Stanisław Kauzik "Dołęga", "Jezierski", "Modrzewski".
- Franciszek Głowiński "Tadeusz Bronicz", "Czołowski".: ?? - luty 1944 r. (aresztowany).
- Teofil Syga "Cedro", "Grudzień".

Oficjalnym organem Delegatury była "Rzeczpospolita Polska", wydawana w okresie od marca 1941 r. do lipca 1945 r., której redaktorami byli: Stanisław Kauzik, Franciszek Głowiński "Czołowski" - aresztowany 2 lutego 1944 r. i Teofil Syga "Cedro". Do zespołu redakcyjnego należeli ponadto: Tadeusz Kobylański, Zbigniew Kunicki, Jan Moszyński "Mielnicki".
Od początku 1944 r. w redakcji gazety pracował również Kazimierz Koźniewski "Weber", zastępujący będącego na przymusowym dłuższym urlopie N.N. "Stefana Siwego".
Dodatkami do "Rzeczpospolitej Polskiej" były: "Nasze Ziemie Wschodnie" (luty 1943 - lipiec 1944 r.) i "Ziemie Zachodnie Rzeczpospolitej Polskiej (listopad 1942 - lipiec 1944 r.).
W okresie powstania warszawskiego na etacie departamentu znajdowali się redaktor oraz dwóch współpracowników.

Pierwszy numer "Rzeczpospolitej Polskiej", liczył 12 stron i był wydany z datą 15 marca 1941 r. Nakład pisma wynosił od 3 500 do 16 000 egzemplarzy. Na treść wydawnictwa składało się sześć działów:

- pierwszy przynosił oficjalne dokumenty Delegatury Rządu i AK,
- drugi był działem politycznym,
- trzeci przedstawiał działalność rządu RP i Sił Zbrojnych na Zachodzie,
- czwarty przekazywał wiadomości polityczne i militarne ze świata,
- piąty dotyczył ziem znajdujących się poza Generalnym Gubernatorstwem,
- szósty był przeglądem prasy krajowej.

Ogółem wydano 159 numerów pisma, z tego 80 numerów do końca lipca 1944 r., a 64 numery w czasie powstania warszawskiego.
W latach 1942 - 1944 ukazywały się także wydania specjalne i dodatki nadzwyczajne. Ilustrowane dodatki specjalne poświęcone były emigracji, wojsku, dwa numery - pośmiertnie gen. Władysławowi Sikorskiemu. Dodatki nadzwyczajne zawierały uchwały Rady Jedności Narodowej w Kraju, tematem jednego była bitwa o Monte Cassino. W czasie powstania warszawskiego "Rzeczpospolita Polska" ukazywała się jako pismo codzienne.

***


Obok oficjalnego organu Delegatury Rządu departament wydawał liczne czasopisma zarówno swoje jak i subsydiowane. Takim była np. Agencja Radiowa "Apis", założona prawdopodobnie w styczniu 1942 r. przez Adama Ładę - Bieńkowskiego "Adama", aresztowanego 18 czerwca 1942 r.
Od lipca 1943 r. agencja zmieniła charakter z subsydiowanej na wydawnictwo własne Departamentu Informacji. Jej kierownikiem był Teofil Syga "Grudzień". "Serwis" podawał pełne stenogramy audycji radiowych oraz przeglądy prasy, a od połowy 1944 r. zamieszczał także wiadomości krajowe opracowywane przez CIN. W okresie powstania warszawskiego na etacie departamentu znajdował się kierownik i dwie maszynistki.

Drugą subsydiowaną przez delegaturę gazetą było "Z dnia na dzień" (tytuł zamieniony następnie na "Dzień Warszawy"). W redakcji pracowali: Andrzej Kobyłecki "Jędrek", Krystyna Wigura - Kobyłecka, Wiesław Wernic, Aleksander Czyżewski "Makowiecki", Tadeusz Myśliński "Mecenas" - łącznik z Delegaturą. W lecie 1942 r. redakcja zerwała współpracę z Delegaturą.

Wydawano także różnorodne biuletyny: "Tygodniowy Biuletyn Radiowy" (1943 - 1944), "Przegląd Polskiej Prasy Tajnej" (1942 - 1944), "Życie Polityczne Kraju" (1941 - 1944) - tygodniowy przegląd tajnej prasy, zawierający wypowiedzi polityczne organów prasowych głównych organizacji konspiracyjnych. Dodatkowo sporządzano dla dyrektora Departamentu Informacji i delegata rządu wyciągi wypowiedzi ilustrujące stosunek organizacji konspiracyjnych do rządu RP i delegata.

Kolejnymi biuletynami były: "Biuletyn Gospodarczy" (1942 - 1944), "Biuletyn Kulturalny" (1941 - 1944), Rosja a Polska" (1944), "Sami o sobie. Przegląd tygodniowy" (1943 - 1944), "Głos polskiej prasy emigracyjnej" (1943 - 1944), "Bieżąca Informacja Polityczna" (1944).

IV i) Redakcja wydawnictw książkowych.

Kierownikiem tego zespołu mianowano Zygmunta Wojciechowskiego "Piotra".
Komórka współpracowała z Polskim Towarzystwem Wydawców Książek za pośrednictwem swoich łączników.
W czasie okupacji departament zdołał wydać następujące tytuły:

   - Dola chłopa w "Kraju Wolności",
   - Działalność kulturalna Polski na Ziemiach Wschodnich,
   - Rys historyczny, "Dzieje polskiej granicy wschodniej",
   - Między Wschodem a Zachodem,
   - Hitler,
   - Mussolini i Nietzsche,
   - Ziemia gromadzi prochy,
   - Konflikt polsko - rosyjski w świetle dokumentów,
   - Naród i wojsko,
   - Stosunki polsko - niemieckie o problem Europy Środkowej,
   - Od białego do czerwonego imperializmu,
   - Honor i Ojczyzna,
   - Wytrwania i mocy! Wyjątki z mów, rozkazów i pism,
   - Polska - Niemcy. Dziesięć wieków zmagań,
   - Z pierwszej linii frontu,
   - Podpalacze świata. Jak Hitler wywołał drugą wojnę światową.

Departament wydawał również tomiki poezji.

IV j) Referat "RAK".

Dokładna data powstania referatu nie jest znana. Przyjęto, że miało to miejsce w końcu 1943 r.
W styczniu 1944 r. w Departamencie planowano wydawanie kilku biuletynów. Pierwszym z nich był "RAK", który zawierał poufne informacje przeznaczone dla kierownictwa politycznego. Kolejnym był "Polska Informacja Antykomunistyczna", przeznaczony do szerokiego rozpowszechniania wśród działaczy politycznych i społecznych. I ostatnim "Serwis Prasowy" - dla redakcji pism konspiracyjnych.
W okresie powstania warszawskiego "RAK" liczył czterech pracowników, a jego działalność związana jest z pracą komisji prasowo - redakcyjnej Społecznego Komitetu Antykomunistycznego.

IV k) Drukarnie i powielarnie.

Pracą drukarni i powielarni Departamentu Informacji kierował Józef Wardas "Masłowski". Najprawdopodobniej ierwszą drukarnię zdobył właśnie Wardas , który wspólnie z Walterem Poźnym, Henrykiem Więckowskim i Michałem Wojewódzkim, wykradł niemiecką maszynę drukarską z ul. Bednarskiej.
Przed powstaniem warszawskim Departament Informacji dysponował już dwoma drukarniami: "lokal E" i "lokal N", oraz dwoma powielarniami. W początkach stycznia 1945 r. została zdekonspirowana jedna z powielarni przy ul. Solec 85. Jej kierownikiem był Stefan Zawadzki.
Delegatura korzystała także często z pomocy Tajnych Wojskowych Zakładów Wydawniczych BIP KG AK.

IV l) Sieć kolportażu.

Kierownicy:

- Zbigniew Kunicki.: ?? - lipiec 1942 r.
- Włodzimierz Strasburger "Sęk".: lipiec 1942 - 1 luty 1945 r.

W początkowym okresie działalności departamentu, całym kolportażem kierował Zbigniew Kunicki. W lipcu 1942 r. zastąpił go Włodzimierz Strasburger "Sęk", który kierował kolportażem do 1 lutego 1945 r.
Główny punkt kolportażu mieścił się w budynku Stowarzyszenia Inżynierów i Mechaników Polskich z Ameryki, znajdującym się na rogu Al. Jerozolimskich i ul. Chałubińskiego, natomiast od 1944 r. przy Krakowskim Przedmieściu.

W końcu 1943 r. sieć kolportażu departamentu rozsyłała w teren 14 200 egzemplarzy "Rzepy". W połowie marca 1944 r. nastąpiła wsypa, która spowodowała dwumiesięczną przerwę w kolportażu. Dopiero pod koniec maja udało się rozesłać 11 000 egz. "Rzeczpospolitej Polskiej".
W okresie powstania warszawskiego zespół Strasburgera został znacznie zredukowany i liczył tylko trzy osoby: oprócz kierownika pracowało tu dwóch kolporterów.
W pracach kolportażowych korzystano z pomocy sieci BIP KG AK oraz innych organizacji konspiracyjnych, głównie partii wchodzących w skład PKP, RJN, a także Szarych Szeregów, Konfederacji Zbrojnej, Polski Niepodległej.
Tak rozbudowaną siecią, prasa była przesyłana do Lwowa, Brześcia, Wilna i Krakowa. W planach był także kolportaż prasy do Kielc, Częstochowy i Radomia.

Rada Propagandowa i Komisja Opiniodawcza.

W celu koordynacji akcji propagandowej ZWZ i Delegatury Rządu, w roku 1941 powołano Radę Propagandową, do której weszli zarówno przedstawiciele BIP KG ZWZ - AK jak i Departamentu Informacji i Prasy Delegatury. W składzie Rady znaleźli się : Stanisław Kauzik, Tadeusz Kobylański, Zbigniew Kunicki, płk dypl. Jan Rzepecki, mjr Tadeusz Wardejn - Zagórski, Bohdan Sałaciński i Wojciech Giełżyński. Rada zbierała się co dwa tygodnie i ustalała wytyczne, instrukcje i sugestie dla prasy i akcji propagandowej.
Przy departamencie istniała również Komisja Opiniodawcza składająca się z przedstawicieli stronnictw wchodzących w skład PKP, a tworzyli ją: Zygmunt Augustyński z SL, Jan Hoppe z SP, Stanisław Kozicki z SN, Zygmunt Zaremba z PPS-WRN. Zadaniem komisji było opiniowanie projektów dekretów i zarządzeń opracowywanych w departamencie.

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."

Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".

Koniec.




Powrót do poprzedniej strony.

Powrót do Strony Głównej
Design by Scypion, Butryk.