Okręgowa Delegatura Rządu Nowogródek. Kryptonimy: "Konopie", "Len", "Niemien".
Delegaci Okręgowi Rządu:
- Jan Trzeciak "Aleksander".: luty - maj 1944 r.
- Marian Jankowski "Haydank".maj/czerwiec 1944 - kwiecień 1945 r.
Prace nad rozbudową struktur ODR w okręgu Nowogródek, rozpoczęto bardzo późno. Okręg ten był jednym z najsłabiej zorganizowanych, na co
wpływało kilka czynników.
Dopiero w marcu 1943 r., rozszerzono kompetencje Zygmunta Fedorowicza - delegata okręgu wileńskiego i poddano mu pod kontrolę Okręg Nowogródek. Bezpośrednią władzę nad Nowogródczyzną miał objąć jego zastępca.
Prawdopodobnie w maju lub czerwcu 1944 r., Fedorowicz udał się na tereny sąsiedniego województwa, by rozpocząć starania organizacyjne.
Udało mu się założyć dwa ośrodki w Lidzie, jeden propagandowo-oświatowy, drugi opieki społecznej, jednak jego wysiłki napotkały na ogromne
trudności.
Podstawowym problemem była słabość żywiołu polskiego w terenie, o czym wspomina Fedorowicz w swoim raporcie:
"Element polski zawsze był tam szczupły, obecnie zaś stał się bardzo nieliczny, a w wielu okolicach zaniknął prawie zupełnie. Ziemiaństwo zostało wywiezione przez bolszewików lub później samo uciekło, element urzędniczy, nauczycielstwo i w ogóle inteligencja miasteczkowa utrzymały się tylko w Lidzie i Baranowiczach. Poza tym na ogromnych obszarach poza nielicznymi księżmi nie ma dosłownie nikogo".
Bezwład organizacyjny trwał aż do drugiej połowy 1943 r., kiedy to, dzięki staraniom delegatury nawiązano współpracę z Armia Krajową.
Wówczas to poproszono Siły Zbrojne w Kraju o wytypowanie odpowiedniego kandydata na stanowisko delegata okręgowego. Rozmowy w tej sprawie
przeprowadziło Biuro Wschodnie Departamentu Spraw Wewnętrznych z przedstawicielem AK, w grudniu 1943 r.
Wówczas to wysunięto kandydaturę Jana Trzeciaka "Aleksandra", z którym rozmowy przeprowadził jego przyjaciel Tomasz Zan "Borek". Mimo to
jeszcze w styczniu Jan Stanisław Jankowski informował Radę Jedności Narodowej, że okręg Nowogródek jest nieobsadzony. Dopiero w lutym
Delegatura Rządu zwróciła się do Trzeciaka z prośbą o przybycie do Warszawy. W tym samym czasie Fedorowicz depeszował z Wilna, z prośbą o
przyspieszenie nominacji oddzielnego delegata rządu na Okręg Nowogród, motywując ją brakiem pracy w zakresie cywilnym.
Kandydat przybył wkrótce do Warszawy uzyskując oficjalną nominację i obietnicę pomocy finansowej i organizacyjnej, jakiej miała mu udzielić
delegatura wileńska.
W związku z tym, że Trzeciak miał dobre stosunki z miejscową AK i jej komendantem - Januszem Szlaskim "Borsukiem", praca organizacyjna
poszła zdecydowanie do przodu.
Już 2 kwietnia "Borsuk" przekazał Trzeciakowi działy opieki społecznej i oświaty szkolnej. Mimo ogromnych trudności, nowemu delegatowi,
udało się bardzo szybko stworzyć zalążki podziemnej administracji cywilnej w terenie. W kolejnym etapie prac, AK przekazała "Aleksandrowi"
Wojskowa Służbę Ochrony Powstania.
W maju zdołano obsadzić stanowiska: kierownika biura ODR, którym został Marian Jankowski "Haydank",
a także kierowników wydziałów: bezpieczeństwa, samorządu, przemysłu i handlu, opieki społecznej, oświaty i kultury. Dane personalne nie
są jednak znane.
W terenie udało się w znacznym stopniu zorganizować siatkę strukturalną w dwóch powiatach: Lida i Szczuczyn, w dwóch innych: Baranowicze
i Wołożyn, wyznaczono kierowników.
Podczas swojego kolejnego pobytu w Warszawie, w maju 1944 r., Jan Trzeciak zrezygnował ze stanowiska. Jego następca został dotychczasowy
kierownik biura ODR - Marian Jankowski "Haydank".
1 września przesłał on do Departamentu Spraw Wewnętrznych depeszę, w której informował:
"Sowiety przystąpiły od dwóch tygodni do intensywnej akcji wyniszczania oddziałów AK znajdujących się na terenie Wilno i Nowogródek. W ślad za tym idzie mobilizacja mężczyzn na razie w wieku 18 do 35 lat, którzy otrzymują już imienne wezwania do wojska. Ludność sabotuje dotychczasowe zarządzenia okupanta, ale zachodzi obawa, że może ulec represji. Upraszam o spowodowanie możliwie szybkiej interwencji dyplomatycznej mocarstw sprzymierzonych, celem wymuszenia na rządzie ZSRR zaniechania mobilizacji mężczyzn w okręgu".
Delegat okręgowy Marian Jankowski działał co najmniej do kwietnia 1945 r., utrzymując ścisły kontakt z dowódcą zgrupowania
AK mjr Czesławem Dębickim "Jaremą". W lecie 1945 r. został aresztowany przez NKWD i najprawdopodobniej zmarł w sowieckim łagrze".
Od maja 1943 r. ODR Nowogródek posiadała już łączność radiową z centralą w Warszawie. Do władz okręgu wysłano wtedy jedną radiostację.
Na początku lipca w sprawozdaniu "komórki patefonowej" pisano co następuje:
"Do Niemna wysłano jeden komplet aparatu wraz z kodami, szyframi i tym wszystkim, co do nadawania jest potrzebne. Z braku stałej,
osobistej łączności z Niemnem, wyznaczyliśmy jednostronne terminy prób patefonowych, poczynając od 17 lipca br.".
12 lipca były delegat okręgu Jan Trzeciak, dołączył wraz z radiostacją do VII batalionu 77 pp AK w Powiłańcach. Niestety nie ma
wiarygodnych informacji o tym, czy udało mu się uruchomić posiadaną radiostację. Wiadomo jedynie, że latem 1945 r., Trzeciak udał się
do Warszawy.
Jeśli chodzi o problematykę prasy niepodległościowej na terenie okręgu, to informacje są bardzo skromne. Dzięki raportowi komórki "600/PP"
z kolportażu wydawnictw wiadomo, że w końcu 1943 r., docierało na teren województwa kilka egzemplarzy "Rzeczpospolitej Polskiej"
przekazywanych przez BIP AK z Wilna.
Biuro Okręgowego Delegata Rządu - Nowogródek.
Kierownik:
- Marian Jankowski "Haydank".: maj - czerwiec 1944 r.
Wydział Samorządu.
Brak danych. Wiadomo jedynie, że w maju 1944 r., obsadzone było stanowisko kierownika wydziału.
Wydział Przemysłu i Handlu.
Brak danych. W maju 1944 r., obsadzono stanowisko kierownika wydziału.
Wydział Bezpieczeństwa.
Brak danych personalnych. Wiadomo jedynie, że w wydziale, w pierwszych dniach maja 1944 r., pracowały dwie osoby.
Wydział Opieki Społecznej.
Kierownik:
- N.N. "Korweć".
Jak już wspominałem wyżej wydział został przekazany delegaturze przez AK, 2 kwietnia 1944 r. Na czele wydziału stał N.N. "Korweć".
Prezesem Komitetu Opieki Społecznej był N.N. "Kaziuk".
Okręgowe Biuor Szkolne.
Kierownik:
- N.N. "8X".
Podobnie jak to było w przypadku Wydziału Opieki Społecznej, Okręgowe Biuro Szkolne zostało przekazane przez Armię Krajową z dniem
2 kwietnia 1944 r. Tajnym nauczaniem kierował N.N. "8x".
Terenowe organa Okręgowej Delegatury - Nowogródek.
Powiatowa Delegatura Rządu - Baranowicze.
Brak danych.
Powiatowa Delegatura Rządu - Lida.
Delegaci:
- inż. Olgierd Kuszelewski "Sulima", szef okręgowej Wojskowej Służby Ochrony Powstania i zastępca kwatermistrza okręgu AK
(nominacja z października 1943 r.)
ppor. Piotr Bartosz "Rycze" - komisarz do spraw cywilnych przy IV batalionie 77 pp AK z
siedzibą w Krzywiczach.
Zastępca delegata:
- Wanda Bukowska "Biała Wanda".
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- N.N. "Jastrząb".
- N.N. "Lama".
- N.N. "Orzeł".
Powiatowa Delegatura Rządu - Szczuczyn.
Delegat:
- Józef Małek "Borys".
Powiatowa Delegatura Rządu - Wołożyn.
Zastępca delegata:
- plut./sierż. Jan Turbiak "Chłopski" - kwatermistrz ośrodka AK Iwje-Juraciszki.
Źródła:
* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."
Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
Koniec.
|