Okręgowa Delegatura Rządu Białystok. Kryptonimy: "Puszcza", "Sukno", "Żubry".
Delegaci Okręgowi:
- Kazimierz Łaszkiewicz "Kazimierz".: maj 1942 - koniec 1943 r.
- Józef Przybyszewski "Grajewski", "Grzymała".: listopad (?) 1943 - 7 sierpnia 1944 r.
Zastępcy:
- Jan Procakiewicz "Proc".
por. Henryk Jastrzębski "Bożymir", "Gospodarz", "Ojciec".
Adiutant Delegata:
por. Adolf Gąsowski "Sęp".
Łączniczki Delegata Okręgowego z Komendą Okręgowa AK:
- Helena Matkowska "Justyna".
- Julia Przybyszewska "Żaba".
Jako pierwszemu, funkcję delegata okręgowego w Białymstoku powierzono Kazimierzowi Łaszkiewiczowi "Kazimierzowi", działaczowi Stronnictwa
Ludowego. Stało się to na posiedzeniu Politycznego Komitetu Porozumiewawczego z 10 maja 1942 r.
Łaszkiewicz pełnił tą rolę aż do końca 1943 r., kiedy to z powodu swojego stałego pobytu w Warszawie, został zwolniony ze stanowiska.
Wraz ze zwolnieniem Łaszkiewicza zaistniała potrzeba wyłonienia nowego kandydata na delegata okręgowego w Białymstoku. Początkowo PKP
postanowiło powierzyć to zadanie PPS-WRN, jednak ociąganie się tej partii w wyborze spowodowało przekazanie tej misji Stronnictwu Narodowemu.
Narodowcy wysunęli kandydaturę Józefa Przybyszewskiego "Grajewski", "Grzymała", który w latach 1934 - 1936 był sekretarzem okręgowym
SN w Łomży. Przybyszewski udał się do Białegostoku w listopadzie 1943 r., jednak pogarszający się stan zdrowia zmusił go do powrotu
do Warszawy w styczniu 1944 r., gdzie przebywał do maja.
W związku z tym powrócono do koncepcji obsadzenia, wakującego stanowiska, przez przedstawiciela PPS-WRN, ostatecznie jednak do zmian
personalnych w tym względzie nie doszło.
Po powrocie Przybyszewskiego na Białostocczyznę (maj - czerwiec), delegat przystąpił do przejmowania terenowego aparatu Wydziału Wojskowego
"Teczki". Jej szef w okręgu ppor. Henryk Jastrzębski "Bożymir" został zastępcą delegata.
Adiutantem Przybyszewskiego został por. Adolf Gąsowski "Sęp". Stałymi łączniczkami pomiędzy delegaturą a okręgowym dowództwem AK były
Helena Matkowska "Justyna" i Julia Przybyszewska "Żaba".
Aparat delegatury okręgowej jej dyrektor oparł głównie na działaczach Stronnictwa Narodowego, żołnierzach Armii Krajowej i Bojowej
Organizacji "Wschód".
Od połowy lipca prowadzone były rozmowy ODR z komendantem białostockiej chorągwi Szarych Szeregów phm. Henrykiem Kraszewskim "Jerzym". W ich wyniku drużyna "Bojowej Szkoły" Szarych Szeregów została podporządkowana delegatowi i dołączona do służby łączności ODR Białystok.
W lipcu 1944 r. okręgowy delegat rządu w Białymstoku wydał dwie odezwy zatytułowane "Polacy". W pierwszej z nich, datowanej na 26 lipca informował co następuje:
"Okręgowa Delegatura Rządu na województwo białostockie z pełnym aparatem administracyjnym i Delegatami Powiatowymi działająca w
podziemiach od trzech lat z rozkazu Rządu Polskiego w Londynie z dniem dzisiejszym ujawnia się i sprawować tu będzie władzę, jako
jedyna, uprawniona i legalna przedstawicielka Rzeczpospolitej Polskiej ziemi białostockiej, a jej zarządzenia obowiązują całą
ludność cywilną".
W drugiej, wydanej wspólnie z PPS-WRN, BOW i NSZ, stwierdzał:
"Od postawy władz sowieckich względem ludności polskiej, administracji rządowej polskiej i Armii Krajowej zależeć będzie nasz stosunek
do władz sowieckich. Naród Polski poniesie dalsze ofiary, jakich wymagać będzie jeszcze walka z wrogiem niemieckim, ale przeciwstawi
się też wszelkim innym zakusom na jego wolność i niepodległość".
Po ogłoszeniu swojego stanowiska Okręgowy Delegat Rządu wraz z inspektorem białostockim AK - mjr Władysławem Kaufmanem "Bogusławem",
ujawnili się wobec Armii Czerwonej.
3 sierpnia na polecenie Przybyszewskiego, swoje urzędowanie rozpoczął prezydent miasta Białystok Czesław Gołębiowski i jego zastępca
Józef Zalewski, którzy po kilku dniach zostali aresztowani.
7 sierpnia już po zakończeniu rozmów z przedstawicielami Armii Czerwonej, zostali aresztowani również Przybyszewski i Kaufman.
Nowym delegatem okręgowym został Henryk Jastrzębski, który już 12 sierpnia wydał podległemu sobie aparatowi zakaz wstępowania do tworzonych
przez Rosjan i przedstawicieli PKWN władz.
Jednocześnie wstrzymał ujawnianie podziemnej administracji. Pod koniec miesiąca w jego ślady
poszedł komendant okręgu AK ppłk Władysław Liniarski "Mścisław", który wydał rozkaz o ponownym przejściu organizacji do konspiracji.
15 lutego Liniarski powołał, w miejsce rozwiązanej decyzją Okulickiego AK, Armię Krajową Obywatelską - AKO. W październiku 1945 r., struktury ODR uległy likwidacji, a ich miejsce zajęły komórki organizacyjne WiN, które działały na tych terenach do
kwietnia 1947 r.
Biuro Okręgowego Delegata Rządu.
Kierownik:
- Jan Procakiewicz "Proc".: ?? - 8 sierpnia 1944 r. (aresztowany).
Kierownik Łącznosci:
- Konrad Niklewicz "Konrad", "Radzik".: marzec - sierpień 1944 r.
Kierownikiem biura a jednocześnie zastępcą delegata był Jan Procakiewicz "Proc", który został aresztowany 8 sierpnia 1944 r.
Kierownikiem łączności, w okresie od marca do sierpnia 1944 r., był Konrad Niklewicz "Konrad", "Radzik". Nad łącznością radiową, która miała do dyspozycji dwie radiostacje, pieczę sprawował Eugeniusz Jezierski.
Wydział Bezpieczeństwa.
Dane personalne Naczelnika Wydziału Bezpieczeństwa nie są znane. Wiadomo tylko, że przebywał on stale w Warszawie i został mianowany na to
stanowisko latem 1943 r. Funkcję zastępcy naczelnika pełnił referent bezpieczeństwa. W skład wydziału wchodziły ponadto referaty:
spraw niemieckich, komunistycznych i białoruskich. W samym powiecie białostockim dysponowano trzema informatorami.
Na przełomie 1943/44 r. wydział rozwijał się dość prężnie, co potwierdza raport Naczelnika Wydziału Bezpieczeństwa w Warszawie:
"Naczelnik Wydziału Bezpieczeństwa w Warszawie. Referat Bezpieczeństwa w Białymstoku - dobrze rozbudowany- pełni funkcje ekspozytury
Naczelnika Wydziału. W północnych i zachodnich powiatach referenci bezpieczeństwa".
Stan organizacyjny w połowie 1944 r., przedstawiał się następująco: Naczelnik wydziału, referent polityczno - prasowy, dwie osoby w referacie informacyjnym, jedna osoba w "egzekutywie politycznej".
Sprawozdanie ze stanu organizacji Wydziału Bezpieczeństwa, datowane na 15 lutego 1944 r. informuje, że referaty bezpieczeństwa zdołano
zorganizować w powiatach: Białystok - miasto, Białystok - powiat, Sokółka, Bielsk Podlaski, Wołkowysk i Grodno.
Państwowy Korpus Bezpieczeństwa.
Komendant.
ppłk Józef Maciejowski "Piecowski".
Zastępca komendanta:
kom. pol. Makarewicz.
Urząd Śledczy.
Kierownik:
kom. pol. Hugon Zemler.
Oficerowie Bezpieczeństwa:
ppor. Kozłowski.
ppor. Kulesza.
ppor. N.N. "Jędrek".
Ppłk Piotrowski pełnił równolegle funkcję szefa sztabu Inspektoratu Generalnego PKB w Warszawie.
Funkcję jego zastępcy pełnił komisarz policji Makarewicz, mieszkaniec Białegostoku.
Urzędem Śledczym kierował komisarz policji Hugon Zemler, który w latach 1934 - 1936 był naczelnikiem Urzędu Śledczego w Wilnie.
Oficerami bezpieczeństwa byli m.in.: ppor. Kozłowski, ppor. Kulesza, ppor. "Jędrek".
Współpracownikami Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa w okręgu białostockim, byli także funkcjonariusze policji granatowej, przebywający
na stałe zarówno w Białymstoku jak i w Warszawie. Można wymienić tu kilka nazwisk: starszy przodownik Skrętowski, straszy przodownik
Zygmunt Skirmunt, st. prz. Bolesław Stroka - kierownik agentury kryminalnej w XXIV komisariacie policji granatowej, jednocześnie pracownik
referatu 993/P KG AK, zastrzelony w lutym 1944 r. przez Tadeusza Pietrzaka "Tadka" z AL., st. prz. Michał Minkowski, st. prz. Połtarzecki,
przodownik Bosiacki.
Po przekazaniu struktur "Teczki" delegaturze, szefem oddziałów bezpieczeństwa z ramienia AK został kpt. Edward Jaświłko "Konar"
(aresztowany 14 sierpnia 1944 r.), a jego zastępcą por. Marian Kwiatkowski "Zawada", szefem Korpusu Bezpieczeństwa był kpr.
Konstanty Szewko "Henryk".
Stan organizacyjny PKB w październiku 1943 r. wywyniósł: 5 oficerów i 27 szeregowych służby mundurowej.1 oficer i 14 szeregowych służby śledczej. 10 oficerów i 390 szeregowych "elementu milicyjnego".
Główne zadania PKB w Białostockiem oraz jego sytuację jasno określał raport z tego okresu:
"Terrorystyczna krwawa akcja, prowadzona przez okupanta na tamtejszym terenie, zahamowała rozwój prac organizacyjnych. Cały wysiłek
kierowników jednostek Służby Bezpieczeństwa jest skierowany dla utrzymania dotychczasowego stanu posiadania dorobku organizacyjnego.
Zarówno Kierownictwo PKB, jak i administracja posiadają ogromne ciężkie warunki pracy. W Warszawie został zorganizowany kurs dla
instruktorów SS (4 członków)".
Tempo rozwoju strukturalnego PKB w okręgu obrazuje sprawozdanie ze stanu organizacji organów bezpieczeństwa, pochodzące z 20 lipca 1944 r.
Według niego Komenda PKB w powiatach i w ODR liczyła łącznie 6 osób, w posterunkach policji pracowało łącznie 10 osób, a w Urzędzie
Śledczym 3. Stan osobowy PKB wyniósł w tym czasie 7 oficerów, 52 podoficerów i 125 szeregowych.
Do tych liczb trzeba dodać stan liczebny Straży Samorządowej, która w tym czasie liczyła 8 oficerów i 928 podoficerów i szeregowych.
Wydział Prasy i Propagandy.
Organem prasowym okręgowej delegatury w Białymstoku był wydawany od 16 września 1944 r. "Monitor Białostocki". Szybko jednak praca
wydawnicza została zahamowana, wraz z aresztowaniem 1 listopada 1944 r., redaktorki Barbary Olendzkiej "Iwony" oraz pracowników
redakcji Wandy Dawidowicz i Barbary Bocheńskiej.
Ponadto na teren okręgu, pod koniec 1943 r., docierało 100 egzemplarzy "Rzeczpospolitej Polskiej", co było możliwe za pośrednictwem BIP-u AK,
natomiast kilka egzemplarzy przesyłano z Wilna, tym razem dzięki organizacji konspiracyjnej Polska Niepodległa.
W połowie 1944 r., powstała tu komórka "600/PP", która niwelowała dotychczasowy brak sieci kolportażu w Białymstoku.
W skład komórki wchodzili harcerze oraz sześcioosobowy zastęp harcerek. W drukowaniu odezw oraz prasy pomocą służył znany jedynie
z pseudonimu "Kazimierz", natomiast wykonaniem pieczątek, zajmował się N.N. "Darek", podobnie jak "Kazimierz" członek Bojowej
Organizacji Wschód.
Wydział Przemysłu i Handlu.
Kierownicy:
ppor. rez. Jastrzębski "Gryf".
- N.N. "Kleń".
por. Leon Dulas "Noc" (?).
Według niektórych źródeł po Jastrzębskim stanowisko szefa wydziału objął por. Leon Dulas "Noc", przed wojną pracownik Izby Skarbowej w Białymstoku, a podczas okupacji firmy "Glob". W konspiracji był on także kierownikiem referatu wywiadowczego Ekspozytury Oddziału II krypt. "Wrona".
Wydział Komunikacji.
Kierownik:
kpt./mjr Mieczysław Artychowski "Sum".
Major Artychowski był jednocześnie naczelnikiem Oddziału Komunikacji w Wydziale Wojskowym "Teczce".
Wydział Robót Publicznych.
Kierownik:
kpt. Mikołaj Pierewoz "Prom".
Kapitan Pierewoz pełnił wcześniej funkcję szefa Służby Technicznej Wydziału Wojskowego.
Wydział Zdrowia i Opieki Społecznej.
Kierownik:
mjr lek. Andrzej Kosiński "Rawicz".
Major Kosiński pełnił analogiczną funkcję w "Teczce". W 1943 r. na opiekę społeczną wydano 123 372 zł.
Wydział Poczt i Telegrafów.
Brak jakichkolwiek informacji o działalności tego wydziału. Wiadomo jedynie, że nie scalono go z analogicznym
oddziałem Wydziału Wojskowego.
Wydział Rolnictwa.
Kierownik:
- N.N. "Prawdzic".
Po scaleniu z "Teczką", wydział kierowany był przez N.N. "Prawdzica, a szefem działu leśnictwa, ppor. K. Jakubowski
"Sosna", były naczelnik wydziału leśnictwa w Brześciu nad Bugiem.
Biuro Oświaty i Kultury.
Pierwszą komórką władz oświatowych w okręgu białostockim była utworzona z inicjatywy Władysława Pragi "Rafała" - Wojewódzka Organizacja
Tajnego Nauczania, kierowana przez Bartłomieja Mazura, Marię Kolendo "Herrę", Konstantego Kosińskiego "Madeja" a także dr Ryszarda
Wroczyńskiego "Marka" - referenta szkolnictwa zawodowego, Seweryna Gosztowta, Michała Motoszka - referenta szkolnictwa powszechnego
i Władysława Okuszko.
Siedzibą komórki oświatowej był lokal przy ul. Wasilkowskiej 21. W roku 1942 r., powołano w Warszawie Okręgowe Biuro Szkolne dla województwa białostockiego, którego kierownikiem mianowano Antoniego Ziębę "Antoni Żelski".
Pracownikami biura byli: Edmund Mosajda - referent organizacyjny, Jan Radwański - referent szkolnictwa powszechnego, Mirosław Toporowski
i Jan Nowakowski - referenci szkolnictwa średniego ogólnokształcącego, Józef Kozłowski - referent szkolnictwa zawodowego,
Edward Jagusiak - referent oświaty pozaszkolnej.
Funkcję łącznika między centralą w Warszawie a Białymstokiem pełnił N.N. "Inżynier". W roku 1943 na tajne nauczanie wydano 251 619 zł.
W roku szkolnym 43/44 nauczanie na poziomie podstawowym prowadziło w okręgu 773 nauczycieli, którzy prowadzili tajne zajęcia dla 17 189 uczniów,
natomiast na poziomie średnim - 144 nauczycieli i 1 406 uczniów.
Kierownictwo Walki Cywilnej.
Obsada personalna KWC okręgu nie jest znana. Nieco danych zachowało się natomiast w odniesieniu do działalności "Czynu" na Białostocczyźnie.
Oto co wynika z zachowanych fragmentów sprawozdań:
KWC wydało tu szereg komunikatów i "nalepek". Te pierwsze obejmowały takie sprawy jak - wyjaśnienia dotyczące konfliktu polsko - sowieckiego,
fragmenty listów młodych ludzi wywiezionych do Rzeszy, odpowiedzi polskiego podziemia na propagandę niemiecką.
Z powodzeniem i dość masowo stosowano bojkot zarządzeń niemieckich, a także spowalniania tempa pracy w ramach tzw. "Akcji Żółw".
Akcja sabotażowa tylko w jednym miesiącu dała wynik 10-ciu uszkodzonych lokomotyw i 195 wagonów, a także 14 sieci telefonicznych i
telegraficznych.
Poważne rozmiary osiągnęła również walka z agentami Gestapo, i tylko we wspomnianym miesiącu zlikwidowano 29 osób w tym: 17 Polaków,
8 Rosjan, 1 Ukraińca i Białorusina. Ponadto dwóm Polakom wymierzono karę chłosty za donosicielstwo.
Po podporządkowaniu KWC Armii Krajowej i utworzeniu KWP, w okręgu białostockim zdołano zorganizować i rozbudować sieć terenową.
W czerwcu 1944 r. zlikwidowano 34 osoby, w tym 19 Polaków. Kilkakrotnie stosowano również karę chłosty. W trakcie akcji
dywersyjnych uszkodzono 18 parowozów, 13 wagonów towarowych, zaatakowano 13 niemieckich majątków ziemskich, leśniczówek i komisariatów.
Wydział Wojskowy.
Naczelnicy:
sierż. Leonidas Juwżenko "Ławczyn".: ?? - zima 1943 r.
por. Henryk Jastrzębski "Bożymir", "Gospodarz", "Ojciec".: zima 1943 - 1944 r.
Zastępca:
ppor. Jozef Biały "Chmura".
Oddział Przemysłu:
Kierownik:
- N.N. "Kleń".
Oddział Bezpieczeństwa:
Kierownik:
- N.N. "Wąsik".
Oddział Komunikacji:
Kierownik:
mjr. Mieczysław Artychowski "Sum".
Oddział Zdrowia:
Kierownik:
mjr. Andrzej Kosiński "Rawicz".
Oddział Poczt i Telegrafów:
ppor. Jan Łoziński "Dobry".
Oddział Leśnictwa:
ppor. Kazimierz Jakubowski "Sosna".
Służba Techniczna:
Szef:
kpt. Mikołaj Pierewoz "Prom".
Jak już wspomniałem wyżej, jednym z pierwszych celów, jakie zaczął realizować okręgowy delegat, po powrocie z Warszawy, było przejęcie
całego aparatu Administracji Zmilitaryzowanej .
W końcu 1943 r., delegat okręgowy przeprowadził rozmowy z szefem "Teczki" Ludwikiem
Muzyczką oraz przedstawicielem delegatury. Zapewne wówczas omówiono zakres współpracy i przekazanie aparatu Wydziału Wojskowego delegaturze.
Naczelnikiem Wydziału Wojskowego w Białymstoku był sierż. rez. Leonidas Juwżenko "Ławczyn".
Zimą 1943 r., schedę po nim objął dotychczasowy
szef Oddziału Przemysłu - por. Henryk Jastrzębski, który jak już wspomniałem został również zastępcą delegata okręgowego.
Po otrzymaniu oficjalnej nominacji z rąk komendanta okręgu AK, Jastrzębski przeprowadził reorganizację Wydziału Wojskowego.
Dowódcą oddziałów, jakimi dysponował Oddział Bezpieczeństwa był kpt. Marian Kwiatkowski "Zawada", a jego zastępcą był Jan Kozłowski "Janek". W ramach Wydziału Wojskowego funkcjonował również zespół tajnej oświaty, w składzie:
Kpt. Konstanty Kosiński "Madej", ppor. Maria Kolendo "Herra", por. Ryszard Wroczyński "Marek", Seweryn Gasztowt, Michał Moroszko.
Terenowe organa Okręgowej Delegatury Rządu - Białystok.
Powiatowa Delegatura Rządu - Augustów.
Delegaci:
ppor. Kazimierz Dunin-Markiewicz "Staryk" - od lipca 1941 r. do aresztowania 18 lutego 1943 r.
- Dyczewski "Marcin" - od marca 1943 r. do marca 1944.
ppor. Stanisław Bućko "Adwokat" od marca do lipca 1944 r.
- Bernatowicz - aresztowany w październiku lub listopadzie 1944 r.
- N.N. "Podkowa" - od 20 marca 1945 r.
Zastępcy delegata:
- Mirosław Kurhański "Boruta"
- N.N. "Ptak".
Referat Bezpieczeństwa:
- N.N. "Pszczoła" od kwietnia 1945 r.
- N.N. "Bohdan" od 6 maja 1945 r.,.
Miejska Delegatura Rządu - Białystok.
Delegaci:
- N.N. "Roch".
- Bartłomiej Mazur "Głowacz".
Powiatowa Delegatura Rządu - Białystok.
Delegat:
- Włodzimierz Hubar "Stary".
Powiatowa Delegatura Rządu - Bielsk Podlaski.
Delegat:
- N.N. "Wiąz".
Powiatowa Delegatura Rządu - Grajewo.
Delegaci:
- Rudziński.
- N.N. "Zdrowie".
- N.N. "Piotr".
Powiatowa Delegatura Rządu - Grodno.
Zastępca delegata:
- Stanisław Pszanowski "Staszek".
- N.N. "Radosław"
Powiatowa Delegatura Rządu - Łomża.
Delegat:
ppor. inż. Jan Żelazny "Wojciech".
Zastępca delegata:
- Benedykt Kozłowski.
Referat leśnictwa:
- inż. Bonik.
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury: - Czesław Lustych "Leliwa". - "Profesor".
Powiatowa Delegatura Rządu - Ostrołęka.
Delegat:
por. dr Józef Psarski "Piotr".
Zastępca delegata:
- N.N. "Zryw".
Referat bezpieczeństwa:
por. Konstanty Piotrowski "Jerzyk".
Referat administracji:
- ppor. rez. Witold Mierzejewski "Sewer".
Powiatowa Delegatura Rządu - Ostrów Mazowiecka.
Delegat:
-N.N. "Lis".
Powiatowa Delegatura Rządu - Sokółka.
Delegat:
- inż. Tadeusz Tomaszewski "Bończa".
Referat propagandy:
- Edward Greś "Warta".
Referat rolnictwa:
- Bronisław Chwieduk "Cietrzew".
Referat finansowy:
- N.N. "Oszczep".
Powiatowa Delegatura Rządu - Suwałki.
Delegat:
- Kulisz "Radek".
Powiatowa Delegatura Rządu - Wołkowysk.
- Wincenty Paszkowski "Wiek".
Zastępca delegata:
ppor. Stanisław Łaszkiewicz "Leliwa".
Referat administracji:
- Alojzy Andrzejewski.
Referat bezpieczeństwa:
- Stanisław Pacewicz.
Referat finansowy:
- Czesław Batko.
Referat Wojskowy:
- Ignacy Sokołowski.
Powiatowa Delegatury Rządu - Wysokie Mazowieckie.
Delegat:
- Józef Kostro "Pług".
Referat bezpieczeństwa: - N.N. "Trotyl".
Powiatowa Komisja Oświaty i Kultury:
- Róża Czarnohorska.
Powiatowa Delegatura Rządu - Zambrów.
Delegat:
ppor. inż. Jan Kurant "Jan".
Źródła:
* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."
Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
Koniec.
|