Nr ISSN 2082-7431
Polska Podziemna
Delegatura Rządu na Kraj.
Biuro Delegata Rządu.
Część III.

Departamenty prowadzące działalność w sferze gospodarki i przemysłu.


VIII. Departament Rolnictwa "Rola", "Krzew", "540/R".

Szefowie:

- Leonard Witold Maringe "Buras".: ?? - (?) kwiecień 1942 r.
- Zygmunt Załęski "Gnatowski", "Mazur".: (?) kwiecień 1942 - ??

Departament Rolnictwa został utworzony pod koniec roku 1941. Pierwszym dyrektorem mianowano Leonarda Witolda Maringe "Burasa". Po nim, najprawdopodobniej od kwietnia 1942 r., szefem departamentu był Zygmunt Załęski "Gnatowski", "Mazur".
Początkowo zastępcą dyrektora był Jerzy Zaleski, natomiast po przejęciu przez departament agend Wojskowego Biura Rolnictwa i Aprowizacji, jego miejsce zajął Edward Baird. Łącznikiem "Teczki" w departamencie był "Wojski".

Rozbudowa departamentu szła dość zadowalająco, bowiem w pierwszej połowie 1943 r., liczył on od ośmiu do jedenastu pracowników, a w terenie istniały okręgowe wydziały rolnictwa w Warszawie-województwo, Lublinie, Kielcach i Krakowie.

Głównymi zadaniami prac bieżących departamentu było:

Badania polityki rolnej okupanta i sporządzanie odpowiednich z nich sprawozdań dla delegata oraz rządu Rzeczpospolitej.
Przygotowywanie projektów aktów prawnych na okres powojenny, w tym dekretów o tymczasowej organizacji samorządu gospodarczego w rolnictwie, dekretów o państwowej administracji zabezpieczającej w nieruchomościach ziemskich, dekretów o obrocie ziemią, parcelacji i osadnictwie, a także dekretów o wprowadzeniu zarządu nad lasami nie będącymi własnością państwową, o organizacji rolnictwa i o uregulowaniu obrotu niektórymi artykułami rolnymi.
Do grupy tej weszły także rozporządzenia w sprawie utworzenia Centrali Artykułów Powszechnego Użytku oraz Centrali Produktów Pochodzenia Zwierzęcego.

Oprócz tego zdołano opracować "Program zaopatrzenia ludności w artykuły powszechnego użytku" a także "Wytyczne ogólnej przebudowy gospodarczej", które określały m.in. zasady reformy rolnej po wojnie. Dokument ten przewidywał, że zmiany strukturalne na wsi miały objąć gospodarstwa o powierzchni 0,5 - 10 ha użytków rolnych. Planowano ich upełnorolnienie lub wykupienie w celu upełnorolnienia innych gospodarstw.
Zmianom nie uległy jedynie gospodarstwa średnie, liczące od 10 do 50 ha użytków rolnych, natomiast te powyżej 100 ha miały zostać rozparcelowane. Gospodarstwa poniżej 0,5 ha, miały być traktowane jako działki nierolnicze.

Innymi zadaniami Departamentu Rolnictwa, były te, obliczone na czas po ustąpieniu okupanta. Do nich należały m.in.:

Przejęcie i uruchomienie zakładów przemysłu spożywczego, do których zaliczono: cukrownie, młyny, kaszarnie, fabryki przetworów ziemniaczanych, owocowych i warzywnych, sortownie, suszarnie i siarkownie chmielu, rzeźnie, fabryki przetworów mięsnych, gorzelnie, chłodnie, fabryki win octowych i miodosytnie, a także zainicjowanie handlu mlekiem i przerobu mleka, handlu jajami, rybołówstwa słodkowodnego, handlu rybami, przemysłowej hodowli nasion i roślin.
Ponadto we współpracy z Departamentem Przemysłu i Handlu planowano uruchomić wytwórnie spirytusu melasowego, browary, słodownie, piekarnie, cukiernie, makaroniarnie, fabryki cykorii, surogatów kawy, nawozów sztucznych, maszyn i narzędzi rolniczych, przemysł lniarski i konopny oraz fabryki tłuszczów.

Departament Rolnictwa prowadził jednocześnie analizy na temat zapotrzebowania Polski w zakresie rolnictwa i wyżywienia, które przeznaczone były dla Organizacji Narodów Zjednoczonych do Spraw Pomocy i Odbudowy (UNRRA). Pierwsze takie opracowanie, z wykazem artykułów żywnościowych, wysłano do Londynu w lipcu 1942 r. W kolejnym, datującym się na listopad 1943 r., przedstawiono zapotrzebowanie ludności polskiej na artykuły żywnościowe, w pierwszym półroczu powojennym, a także zapotrzebowanie na artykuły konieczne do odbudowy rolnictwa po ustąpieniu okupanta.

W skład omawianego departamentu weszła również, mająca tajny charakter Dyrekcja Lasów Państwowych, na której czele stanął Teofil Lorkiewicz "Sosnowski".
Komórka ta miała za zadanie:
Opracowywanie wykazów strat, poniesionych przez Polskę w gospodarce leśnej, spowodowanych przez okupanta. Opracowywanie projektów zarządzeń o przejęciu administracji lasów państwowych po zakończeniu okupacji kraju i podjęciu czynności przez organy administracji lasów państwowych. Organizacji naczelnych władz leśnictwa po wojnie, leśnej służby ochronnej i jednostek administracji lasów państwowych na tzw. "Ziemiach Odzyskanych".
Ponadto opracowywano instrukcje dla personelu lasów państwowych, wytyczne ustroju szkolnictwa, doświadczalnictwa i akcji wydawniczej, oraz instrukcje obrotu drewnem i materiałami drzewnymi, przepisy mówiące o zarządzaniu powierniczym w okresie pookupacyjnym w stosunku do lasów oraz innego mienia związanego z gospodarką leśną.

Departament Rolnictwa działał do maja 1945 r., kiedy to nakazem delegata rozwiązano większą część aparatu urzędniczego.

IX. Departament Przemysłu i Handlu "Huta", "Kopalnia", "560/H".

Szefowie:

- Bolesław Rutkowski "Borucki", "Boruta".: ?? - sierpień 1944 r.
- Edward Strzelecki.: październik 1944 - maj (?) 1945 r.

Zastępcy:

- Stanisław Ołtarzewski "Stefan Stanisławski".
- Edward Strzelecki.

Podobnie jak Departament Rolnictwa, Departament Przemysłu i Handlu powstał pod koniec 1941 r. Jego pierwszym dyrektorem został Bolesław Rutkowski "Borucki", "Boruta", który pełnił tą funkcje do momentu swojej śmierci w sierpniu 1944 r.
Zastępcami byli Stanisław Ołtarzewski "Stefan Stanisławski" i od maja 1944 r., Edward Strzelecki, który po upadku powstania warszawskiego objął funkcję dyrektora departamentu.

Do sierpnia 1944 r., obsada personalna, pracująca na pełnym etacie liczyła siedem osób, w tym: dyrektor, dwóch zastępców, kierownik wydziału ogólnego, oraz trzy osoby pracujące w sekretariacie i łączności.
Po upadku powstania na etacie departamentu pozostawało już trzynaście osób w tym dyrektor, dwóch zastępców, ośmiu kierowników wydziałów i dwie osoby w sekretariacie.

Departament w tym czasie składał się z:

   1)   Wydziału Ogólnego.
   2)   Wydziału Prawnego.
   3)   Wydziału Przemysłu Ciężkiego.
   4)   Wydziału Przemysłu Lekkiego.
   5)   Wydziału Górniczego.
   6)   Wydziału Elektrowni.
   7)   Wydziału Handlowego.
   8)   Wydziału Morskiego.

Zadaniami departamentu było:

Przygotowanie akcji przejęcia, zabezpieczenia oraz utrzymania w ruchu ważniejszych placówek gospodarczych. Prowizoryczna odbudowa aparatu administracyjnego w zakresie kompetencji Ministerstwa Przemysłu, Handlu i Żeglugi, zarówno w stolicy jak i w terenie. Przygotowanie aparatu samorządu gospodarczego przemysłu, handlu i rzemiosła w ramach zaprojektowanej wspólnej Izby Przemysłowo - Handlowej oraz wspólnych również Izb Okręgowych.

Do kompetencji departamentu należało również sporządzenie spisu firm na obszarze Państwa Polskiego, jak również na terenach mających przypaść Polsce po wojnie, w celu ułatwienia uruchomienia przemysłu.
Departament miał również za zadanie uruchomienie przemysłów: celulozowego, wikliniarskiego, ryżowego, tytoniowego, drożdżowego, oraz rybołówstwa morskiego, fabryk wód mineralnych, wód owocowych, wódek gatunkowych, octu, musztardy. cukrów i czekolady, przypraw i preparatów spożywczych, mebli, wyrobów posadzkowych, wyrobów bednarskich, skrzyń i stolarki budowlanej.
Ponadto we współpracy z Ministerstwem Przemysłu, Handlu i Żeglugi, przygotowywał zapotrzebowanie na surowce i artykuły przemysłowe na okres po wojnie.

Pracownicy departamentu byli również autorami licznych projektów aktów prawnych. Mowa tutaj przede wszystkim o:

Dekrecie o tymczasowym samorządzie gospodarczym, przemysłu, rzemiosła i handlu. Rozporządzeniu Rady Ministrów o zakresie przywozu towarów. Rozporządzeniu Ministra Przemysłu, Handlu i Żeglugi o warunkach udzielania pozwoleń na przywóz i wywóz towarów z zagranicy. Tymczasowym statucie Związku Przemysłu, Rzemiosła i Handlu. Wytycznych do przymusowych zarządów przedsiębiorstw przemysłowych, rzemieślniczych i handlowych działających na podstawie dekretu o przejściowym zabezpieczeniu mienia. Dekrecie w sprawie tymczasowego uregulowania zagadnień organizacji zrzeszeń i porozumień gospodarczych. Dekrecie w sprawie tymczasowych zmian w przepisach prawa przemysłowego, bankowego, ubezpieczeniowego i kodeksu handlowego. Dekrecie i rozporządzeniu dotyczących reglamentacji wytwarzania artykułów pierwszej potrzeby.
Dekrecie o zmianie niektórych przepisów obowiązujących w dziedzinie regulowania podaży artykułów pierwszej potrzeby i ustalenia cen. Dekrecie o uregulowaniu stosunków własnościowych oraz o zabezpieczeniu skonfiskowanych przedsiębiorstw, przymusowo zarządzanych przez niemieckie czynniki okupacyjne.

Po wybuchu powstania warszawskiego z jasnych względów departament nie mógł prowadzić swojej działalności. Tą wznowiono dopiero pod koniec października 1944 r. Wówczas to na etacie departamentu pozostało siedmiu pracowników etatowych:
Kierownik, zastępca kierownika, referenci: przemysłu, handlu, przemysłu rolnego, ogólny oraz sekretarka. Należy dodać, że z personelu etatowego sprzed powstania pozostały tylko dwie osoby.

Na przełomie listopada i grudnia departament nawiązał współpracę ze swoim odpowiednikiem z Biur Wojskowych. Na styczeń 1945 r., datuje się pełne przejęcie pracowników "Teczki". Pierwotnie, połączenie to miało mieć miejsce 1 sierpnia, jednak wybuch powstania uniemożliwił ten proces.

W lutym , już po scaleniu na etacie pozostawało 24 pracowników w tym 9 ze struktur delegatury i 15 z "Teczki". Stan ten utrzymał się przez marzec i kwiecień 1945 r.
Połączenie z "Teczką" pozwoliło na kontynuowanie prac w dziedzinie rzemiosła, szkolenia, odbudowy, elektryfikacji, handlu oraz w dziedzinie prawa. Departament zajmował się wówczas przygotowywaniem opracowań przedstawiających aktualną sytuację w różnych rejonach Polski i w różnych dziedzinach życia gospodarczego. Prowadzono również prace tzw. "przyszłościowe", m. in. nad zapotrzebowaniem na maszyny dla przemysłu budowlanego. Wzmożeniu uległa również współpraca z Departamentem Likwidacji Skutków Wojny.

Wszystkie te działania zakończyły się wraz z rozwiązaniem departamentu, które nastąpiło najprawdopodobniej w maju 1945 roku.


X. Departament Skarbu: "Safes", "Żyro", "550/Sk".

Szefowie:

- Roman Rybarski.: ?? - 17 maja 1941 r. (aresztowany).
- Czesław Klarner "Orłowski", "Orzeł".: ?? - ??
- Jozef Zajda "Janowski".: 12 czerwca 1944 - ??

Departament powstał w 1941 r. Pierwszym kierownikiem został Roman Rybarski, który pełnił tą funkcję do 17 maja 1941 roku, czyli do dnia swojego aresztowania. Jego miejsce zajął Czesław Klarner "Orłowski", "Orzeł". Od 12 czerwca 1944 r. departamentem kierował Józef Zajda "Janowski". Zastępcą kierownika pozostawał stale Andrzej Marchwiński.

W sierpniu 1942 r., na posiedzeniu PKP został przedstawiony statut organizacyjny departamentu. Według niego departament składał się z trzech biur:

1) Biuro Kierownictwa.

Biuro składało się z kierownika, dwóch zastępców, doradcy ekonomicznego, dwóch generalnych referentów oraz referentów: ogólnego, prawnego, statystycznego, personalno - rachunkowego oraz kancelarii.
Według danych z początku 1943 r., biuro zatrudniało czterech etatowych pracowników, natomiast pod koniec tego roku sześciu oraz siedmiu honorowych. Na przełomie 1944 i 1945 r., w biurze pracowali: kierownik, dwóch zastępców, generalny referent finansowy, referent prawny i szef kancelarii.

2) Biuro Finansowe.

W skład Biura wchodziły wydziały:

A) Walutowo-dewizowy.

Według stanu z grudnia 1944 r., pracowały w nim 3 osoby. Wydział zajmował się głównie sprawami uporządkowania obiegu pieniężnego, przygotowania likwidacji obiegu wielowalutowego i wprowadzenia jednej waluty, przygotowania projektu reglamentacji dewizowej.
Do kompetencji wydziału należały również kwestie Banku Emisyjnego i Banku Polskiego oraz zabezpieczenie majątku tych instytucji, a także zbieranie materiałów do reformy walutowej, opracowanie planu zgromadzenia rezerw pieniężnych dla pokrycia pierwszych wydatków okresu przejściowego i sprawy uruchomienia wytwórni papierów wartościowych.

B) Kredytu Publicznego i dyrekcji długu publicznego.

W grudniu 1944 r., pracowały w nim dwie osoby. Jego głównymi zadaniami było:

Uporządkowanie wydruku walorów państwowych ich rejestrację i odtwarzanie walorów utraconych. Ustalenie długów Skarbu Państwa, przygotowanie konwersji i konsolidacji walorów państwowych, planów emisji biletów skarbowych i innych operacji kredytowych Skarbu Państwa a także reaktywowanie Zarządu Długów Państwowych i opracowanie planu jego reformy.

C) Nadzoru Bankowego.

Dane z grudnia 1944 r., mówią, iż w wydziale pracowały trzy osoby. Wydział nadzoru bankowego zajmował się przede wszystkim:

Odbudową instytucji kredytowych lokalnych, regionalnych i centralnych, likwidacją obcych banków, ustaleniem zarządów instytucji kredytowych na okres przejściowy, uporządkowaniem obiegu płatniczego w zakresie banków przedwojennych i wojennych oraz zadłużenia przedwojennego i wojennego, uporządkowaniem rynku walorów kredytu długoterminowego i planem konwersji walorów kredytu długoterminowego. Ponadto prowadzono prace nad projektem bezgotówkowej likwidacji wewnętrznego rozrachunku przedwojennego i kapitałowego oraz reorganizacją aparatu kredytowego, odbudową kapitałów obrotowych i obrotem bezgotówkowym.

D) Finansowania inwestycji.

Wydział zatrudniał trzy osoby. Zajmował się opracowaniem planu finansowania inwestycji w dziedzinie komunikacji, elektryfikacji, melioracji wodnych, budownictwa, samorządu, przemysłu i rolnictwa.
Personel wydziału zajmował się również przygotowywaniem planu współpracy z kapitałem zagranicznym.

E) Ubezpieczeniowy.

Pod koniec 1944 r., pracowała w nim jedna osoba. Wydział zajmował się uporządkowaniem i reformą ubezpieczeń, organizacją instytucji ubezpieczeniowych i Urzędu Kontroli Ubezpieczeń.

F) Referat finansów przemysłu śląskiego.

Referat zajmował się opracowaniem planów finansowania tego przemysłu.

G) Referat gospodarki planowej.

Referat zbierał materiały oraz przeprowadzał studia nad tym zagadnieniem.

H) Referat spółdzielczy.

Prowadził działalność nad zagadnieniami Państwowej Rady Spółdzielczej.

3) Biuro Skarbowo - Budżetowe.

W skład Biura wchodziły wydziały:

A) Budżetowy.

Obsada personalna liczyła 2 osoby. Wydział zajmował się przygotowaniem pierwszego preliminarza budżetowego, prawa budżetowego, planu wpłat na cele poszczególnych departamentów, tymczasowymi przepisami rachunkowo - kasowymi z wzorami ksiąg dla władz skarbowych.

B) Podatków i opłat.

Zatrudniał jedną osobę i zajmował się organizacją władz skarbowych, ustawodawstwem podatkowym, opodatkowaniem majątków powstałych podczas wojny, opracowaniem planów zabezpieczania ksiąg i dowodów.

C) Monopoli.

Wydział zatrudniał 4 osoby. Jego głównym zadaniem było opracowanie spraw organizacji i zarządzania monopoli skarbowych, a także plany zabezpieczenia ich majątku.

D) Finansów Komunalnych.

W wydziale pracowały 2 osoby, które zajmowały się finansowaniem pomocy Skarbu Państwa dla samorządów, danin i środków finansowych samorządów oraz nadzoru nad pożyczkami samorządów.

E) Akcyz i ceł.

Na etacie wydziału był jeden pracownik.

W skład Biura Skarbowo - Budżetowego wchodziły również referaty samodzielne:

a) Rachunkowości Gospodarczej.

Referat przygotowywał normalizacje rachunkowości przedsiębiorstw, uprawnienia przedstawiania kosztów i rentowności produkcji.

b) Klasyfikacji Gruntów.

Referat ten zajmował się klasyfikacją oraz akcją zabezpieczenia akt, znajdujących się w urzędach państwowych.

Oprócz wyżej wymienionej działalności, obliczonej na przyszłość i realia pookupacyjne departament skarbu prowadził również działalność bieżącą. Do niej należało przesłanie do Londynu budżetu Generalnej Guberni i jej większych miast w tym, co oczywiste i Warszawy. Departament został rozwiązany w maju 1945 r., choć jeszcze w czerwcu i lipcu 1945 r., planowano wydatki miesięczne departamentu w wysokości 450 zł.

XI. Departament Komunikacji "Ruch", "Most", "590/K".

Szefowie:

- Witold Czapski "Ciszewski", "Kierzkowski".: 1941 - 13 lipca 1942 r. (aresztowany).
- Jan Dybowski "Jawor".: ?? - 10 listopada 1942 r. (aresztowany).
- Witold Czapski "Ciszewski", "Kierzkowski".: 1942 - ??.
- Stanisław Łaguna.

Zastępcy:

- Jan Dybowski "Jawor".: 1941 - lipiec 1942 r.
- Stanisław Łaguna.: lipiec (?) - listopad 1942 r.

Departament utworzono w 1941 r. Jego pierwszym kierownikiem mianowano Witolda Czapskiego "Ciszewskiego", "Kierzkowskiego". Czapski został aresztowany 13 lipca 1942 r. , a jego miejsce zajął Jan Dybowski "Jawor" - aresztowany z kolei, razem z łączniczką - 10 listopada 1942 r. W związku z takim obrotem sprawy, kierownictwo nad Departamentem Komunikacji objął ponownie Czapski, zwolniony w międzyczasie z więzienia, w dniu 13 września 1942 r. Po nim stanowisko to objął Stanisław Łaguna.

Departament Komunikacji składał się z siedmiu tzw. sekcji:
   1)   Sekcja Personalno Administracyjna. Kierowana przez N.N. "Mikulskiego".
   2)   Sekcja Organizacyjna.
   3)   Sekcja Eksploatacyjna.
   4)   Sekcja Budowy i Utrzymania Kolei.
   5)   Sekcja Mechaniczna.
   6)   Sekcja Dróg Kołowych.
   7)   Sekcja Dróg Wodnych.

W połowie 1942 r., wszystkie, wyżej wymienione sekcje liczyły po dwóch pracowników.

Departament dość prężnie współpracował z konspiracyjną Organizacją Kolejową.
W jego strukturach istniał także przedstawicielstwo ZWZ-AK. Jego szefem został płk dypl. inż. Tadeusz Kurcyusz, szef wydziału Komunikacji w KG ZWZ-AK, oraz przyszły dowódca Narodowych Sił Zbrojnych.

Główne zadania departamentu skupiały się na organizowaniu placówek terenowych, opracowywaniu projektów aktów prawnych z dziedziny komunikacji i materiałów dla innych departamentów. Prowadzono również prace nad rewizją przepisów rachunkowości w służbie drogowej, które polegały na propozycjach ich uproszczenia i zmniejszenia kosztów prowadzenia rachunkowości.
Opracowywano także, daleko idące zmiany w statucie dyrekcji okręgowych, mające na celu przywrócenie wydziałom fachowym odpowiedniego wpływu w dziale gospodarki personalnych. W przygotowaniu były również zmiany w statucie Ministerstwa Komunikacji, które przewidywały utworzenie dyrekcji generalnej i włączenie zarządu portów morskich.

Na potrzeby innych departamentów opracowano programy inwestycyjno - budowlane, w dziedzinie komunikacji w okresie powojennym, nowoczesnego wyposażenia warsztatów i parowozowni oraz uzupełnienia taboru kolejowego.
Wszelkie prace organizacyjne wykonywano przy współudziale przedstawiciela Armii Krajowej i według postulatów Sił Zbrojnych.

W połowie 1942 r., aresztowanie jednego z łączników ("Grzegorza"), spowodowało szereg aresztowań wśród kierownictwa departamentu. Pierwszego pochwycono Witolda Czapskiego, natomiast po kilku dniach Kurcyusza i Łagunę.
Dzięki zabiegom rodzin aresztowanych, 23 września z aresztu zwolniono Czapskiego oraz 24 grudnia Kurcyusza. Niestety w więzieniu znaleźli się również Jan Dybowski i ppłk Otton Grosser, szef Biura Wojskowego Komunikacji KG AK. Obaj mieli mniej szczęścia od Czapskiego i Kurcyusza, bowiem zostali rozstrzelani 12 lutego 1943 r.
Łaguna został wysłany do Oświęcimia w kwietniu 1943 r. Jednak według zapisków Stefana Pawłowskiego (szefa Biura Prezydialnego) był on szefem Departamentu Komunikacji w roku 1944.

W 1943 rozpoczęto proces scaleniowy Departamentu Komunikacji z Biurem Wojskowym Komunikacji Szefostwa Biur Wojskowych KG AK. Stało się to możliwe dzięki porozumieniu delegata rządu i komendanta Armii Krajowej. Według ustaleń porozumienia "Teczka" miała oddać swój personel, zostawiając tylko nielicznych fachowców do prac związanych z odtwarzaniem Sił Zbrojnych. Od tego czasu szef departamentu podlegał bezpośrednio dowódcy AK, co w pełni zrealizowano.
W tym czasie wydatki na departament wzrosły o 106 %, natomiast liczba pracowników departamentu w lipcu 1943 r., z dwóch osób wzrosła do dziewięciu. Ze względu na przejście dwóch pracowników do Departamentu Robót Publicznych, liczba ta pod koniec roku, uległa jednak redukcji do siedmiu osób.

Mniej więcej w połowie 1944 r., w skład departamentu miano włączyć Komisję do spraw Lotnictwa, która wcześniej ściśle z nim współpracowała. Brak jest jednak danych o jej pracy w ramach departamentu oraz o obsadzie personalnej.
Po klęsce powstania warszawskiego departament ciągle był zdolny do prowadzenia działalności. Jeszcze w maju 1945 r., na jego etacie znajdowało się sześciu pracowników, którymi byli: szef departamentu, zastępca, szef sekcji administracyjnej, zastępca szefa sekcji utrzymania kolei, sekretarz i kierownik prac taryfowych.

Rozwiązanie departamentu miało miejsce najprawdopodobniej w czerwcu lub w lipcu 1945 r.

XII. Departament Robót Publicznych i Odbudowy "Przyszłość", "Wizja", "610/Od".

Szefowie:

- Stefan Bryła "Osiński", "Władysław Zakrzewski".: połowa 1942 - 14 listopada 1943 r. (aresztowany).
- Bronisław Ziemięcki.: 1943 (?) - 9 luty 1944 r. (aresztowany).
- Stanisław Araszkiewicz "Jastrzębiec".: 1944 r.

Zastępca:

- Stanisław Araszkiewicz.: 1942 - 1944 r.

Departament powstał w drugiej połowie 1942 r. Pierwszym dyrektorem mianowano Stefana Bryłę "Osińskiego", "Władysława Zakrzewskiego". Bryła został aresztowany 14 listopada 1943 r., a jego miejsce zajął Bronisław Ziemięcki - aresztowany z kolei 9 lutego 1944 r. Po aresztowaniu Ziemięckiego szefostwo departamentu objął Stanisław Araszkiewicz, poprzednio od 1942 r. zastępca dyrektora.

Departament podzielony był na wydziały:

Wydział Ogólny.

Zadaniem wydziału było zbieranie i opracowywanie materiałów dotyczących zniszczeń wojennych w miastach, we wsi, przemyśle, przedsiębiorstwach użyteczności publicznej, dróg leśnych, mostów itd.
W zakresie prowadzonych prac znalazło się również opracowywanie planu oraz zasad organizacji robót publicznych i odbudowy, opracowywanie w porozumieniu z Departamentem Skarbu ogólnego planu finansowania i kredytowania prac wykonywanych przez przyszłe Ministerstwo Robót Publicznych.

W porozumieniu z Departamentem Pracy opracowano zasady związane z rynkiem pracy, obowiązkiem zatrudnienia bezrobotnych, służby pracy oraz wszelkie sprawy niezastrzeżone innym wydziałom departamentu, a także koordynowanie i uzgadnianie ich prac. Dodatkowymi obowiązkami wydziału były kwestie związane z organizacją pomiarów kraju oraz nadzorem nad wykonywaniem zawodu przez mierniczych przysięgłych. W tym celu powstała tajna Państwowa Komisja Egzaminacyjna dla mierniczych przysięgłych.

Opracowano również tezy programowe, tzw. małego i wielkiego programu robót publicznych.
Mały program obliczony na okres trzech lat zakładał usunięcie zniszczeń wojennych oraz odbudowę znacznej ich części, wykonanie prostych robót związanych z drogami wodnymi i lądowymi.
Wielki program miał być realizowany w przeciągu dwudziestu do trzydziestu lat w czterech do sześciu etapach, liczących po pięć lat.

Wydział Budowy Miast.

Kierownik:
- prof. Tadeusz Tołwiński.

Celem prac wydziału było:

Ustalenie w porozumieniu z Departamentem Spraw Wewnętrznych wytycznych rozwoju i rozbudowy miast, uzdrowisk, uznanych za posiadające charakter użyteczności publicznej. Tworzenie szeroko zakrojonych planów budowy szeregu obiektów i budynków w miastach i uzdrowiskach, mających charakter użyteczności publicznej. Opracowanie przez związki samorządowe, inne osoby prawne oraz pracodawców, planów i programów rozbudowy domów mieszkalnych społecznie niezbędnych. Ustalenie wytycznych pomocy na budowę takich domów, warunki, jakimi powinny odpowiadać mieszkania społeczne, warunki korzystania z tych mieszkań, opracowanie planu budowy tymczasowych schronisk dla bezdomnej ludności oraz budowy wszelkich obiektów użyteczności publicznej w miastach i uzdrowiskach.

Na potrzeby programu odbudowy miast, podjęto prace nad obliczeniem wielkości zniszczeń spowodowanych działaniami wojennymi, jak i działalnością administracji okupacyjnej. Wyliczono, że odbudowa miast będzie kosztowała około 1 600 mln zł. Dokonano również inwentaryzacji zabytków architektonicznych dla celów odbudowy.
Spis ten objął m. in. Łuck, Stanisławów, Jarosław, Przeworsk, Sokal, Nowy Sącz, Gorlice, Luboml, Włodzimierz, Dubno, Krzemieniec, Równe, Horochów, Kazimierz Dolny i Ostróg nad Wołyniem.
Specjalne miejsce w tych planach zajmowała Warszawa. Odbudowa stolicy miała być procesem długotrwałym, a finansowanie jej miało odbywać się za pomocą specjalnego kredytu oraz dzięki wsparciu Polonii. Na pierwszy okres powojenny projektowano uruchomienie na szeroką skalę budownictwa prowizorycznego i opracowano szczegółowe projekty tego typu budownictwa.

Wydział Odbudowy Wsi.

Kierownik:
- prof. Franciszek Piaścik "Piasecki", "Zagrodzki".

Kompetencje wydziału określono następująco:

Opracowanie w porozumieniu z Departamentem Rolnictwa zasad planowania regionów rolnych i osiedli wiejskich. Ustalenie wytycznych sprawowania kontroli nad sporządzaniem i zatwierdzaniem projektów osiedli wiejskich, organizacji i organów odbudowy wsi.
Ustalenie w porozumieniu z Departamentem Rolnictwa typów zagród wiejskich, wykonanie przykładowych projektów w tym zakresie, opracowanie wzorcowych planów budynków mieszkalnych i gospodarczych, opracowanie zasad nadzoru i bezpłatnej pomocy technicznej oraz poradnictwa budowlanego na wsi.
Opracowanie w porozumieniu z odnośnymi czynnikami sieci budownictwa użyteczności publicznej na wsi w zakresie budynków szkół powszechnych i rolniczych, budynków domów społecznych, budynków przemysłu wiejskiego, budynków dla celów zdrowotnych i sportowych, budynków kultu religijnego, oraz wszelkich innych budynków przeznaczonych do użytku publicznego bez względu na rodzaj i charakter. Ustalenie zasad i sposobu finansowania oraz udzielania pomocy w zakresie budownictwa wiejskiego.

Według planistów wydziału, powojenna odbudowa wsi polskiej miała kosztować państwo 570 mln zł., natomiast nowe budownictwo dalsze 270 mln. Okres odbudowy miał objąć pierwsze trzy powojenne lata. Plany obliczone na lata późniejsze obejmowały racjonalną zabudowę osiedli wiejskich oraz przebudowy starych osiedli w celu ich unowocześnienia.

Wydział Techniczno - Budowlany.

Kompetencje określone przez departament dla tego wydziału wyglądały następująco:

Opracowywanie podstaw technicznych do przepisów o scalaniu i przekształcaniu działek w zakresie planowania regionalnego i lokalnego zabudowań. Ustalania wytycznych odnośnie ochrony przyrody, krajobrazu i zabytków kultury. Ustalania wytycznych w zakresie fabrykacji, normalizacji materiałów budowlanych, fabrykatów i konstrukcji budowlanych. Opracowywanie zasad zatwierdzania projektów budowlanych, fachowego przygotowania osób ubiegających się o uprawnienia do kierowania robotami budowlanymi i wykonawców robót budowlanych.

Ponadto praca wydziału polegała na organizacji szkolnictwa technicznego, ustalania zasad nadzoru nad budownictwem państwowym, samorządowym i prywatnym. Opracowywaniem wytycznych odbudowy i budowy gmachów państwowych, zarządu nieruchomościami i budynkami państwowymi.
We współpracy z Polskim Komitetem Normalizacyjnym opracowano 49 projektów norm budowlanych. Dodatkowo przygotowywano wiele wydawnictw technicznych z zakresu budownictwa. Szkolono także personel techniczny.

Wydział Prawny.

Kierownik:
- Szymkiewicz.

Główne zadania wydziału polegały na:

Opracowywaniu projektów ustaw o odbudowie, nowelizacji prawa budowlanego w związku z odbudową zniszczeń wojennych, opracowanie statutu Ministerstwa Robót Publicznych oraz projektów rozporządzeń regulujących organizację ministerstwa w poszczególnych instytucjach władz administracyjnych, projektów wszelkich innych przepisów prawnych dotyczących spraw budowlanych, spraw dróg kołowych i wodnych.

Wydział przygotowywał również następujące projekty:

Dekret Prezydenta RP o powołaniu Ministerstwa Robót Publicznych, statut organizacyjny tegoż ministerstwa, zarządzenie o organizacji władz podległych ministerstwu, rozporządzenie Prezydenta RP o odbudowie, rozporządzenie wykonawcze do powyższego dekretu o Państwowej Radzie Odbudowy.
Rozporządzenie o ułatwieniach przy zabudowywaniu osiedli i działek, o rękojmi służącej zabezpieczeniu zabudowania nieruchomości, o spółkach regulacyjno - budowlanych, o obowiązku wykonania przez osoby fizyczne i prawne określonych prac związanych z odbudową.

Oraz ustawy:

Budowlaną, o pomiarach państwa i o stworzeniu mapy gospodarczej kraju.

Po upadku powstania warszawskiego, departament kontynuował prace w nieco zredukowanej obsadzie. W czerwcu 1945 r., na etacie departamentu znajdowały się cztery osoby w tym: kierownik, zastępca i łączniczka.

XIII. Departament Poczt i Telegrafów "Avizo", "Przekaz", "570/T".

Szef:

- Tadeusz Dziekan "Mielecki".: 1941 - ??

Powstał w 1941 r. Kierownikiem departamentu został wówczas Tadeusz Dziekan "Mielecki".

Departament podzielono na trzy wydziały:

Wydział Ogólno-Administracyjny

Składał się z trzech referatów: osobowego, organizacyjno-prawnego i gospodarczego.

Wydział Pocztowy.

W skład wydziału wchodziły referaty: pocztowy i komunikacyjny.

Wydział Techniczny.

Referaty: urządzeń stacyjnych, urządzeń liniowych, radia.

Według, niestety skromnych danych, departament w roku 1943 liczył od ośmiu do dziewięciu pracowników w samej Warszawie, natomiast w terenie dysponował dziewięcioma-dziesięcioma pracownikami (w okręgach Warszawa-miasto, Łódź, Poznań, Kraków, Lwów). W lipcu 1945 r., na etacie departamentu pozostawały trzy osoby: kierownik, referent oraz łączniczka, wykonująca również prace biurowe.

Do głównych zadań departamentu należało:

Wykonywanie postulatów wojska w zakresie przekazanych spraw. Oznaczało to m. in. dokonania obsady na wszystkich szczeblach organizacyjnych, przygotowania opanowania obiektów i urządzeń telekomunikacyjnych, przygotowania organizacji poczty polowej, przygotowania zniszczeń w urządzeniach telekomunikacyjnych w celu przerwania nieprzyjacielskiej łączności.
Kolejnymi zadaniami było zorganizowanie centrali i okręgów, przygotowanie projektów aktów prawnych oraz zorganizowanie samopomocy wśród pracowników poczty.
Departament organizował obsadę centrali i stanowisk w okręgach: warszawskim, krakowskim, poznańskim, radomskim, katowickim, lwowskim oraz wileńskim.

Do prac bieżących można zaliczyć opracowanie referatu "Obecny stan organizacji niemieckiej poczty Wschód na terenie RP". Podobnie jak w przypadku innych departamentów, Departament Poczt i Telegrafów prowadził prace na okres powojenny. Mowa tutaj przede wszystkim o opracowywaniu licznych aktów prawnych, m.in. o:

Rozporządzeniu w sprawie przekazania zwierzchniego kierownictwa nad niektórymi przedsiębiorstwami prywatnymi telegrafów i telefonów państwowemu przedsiębiorstwu Polska Poczta Telegraf i Telefon.
Podjęciu działalności przez państwowe przedsiębiorstwo Polska Poczta Telegraf i Telefon, utworzeniu Ekspozytury Dyrekcji Poczt i Telegrafów w Warszawie z siedzibą w Radomiu, zmianie niektórych postanowień ministra poczty i telegrafów z 31 sierpnia 1935 r. o organizacji państwowego przedsiębiorstwa PPTiT.
Poza tym podjęto się opracowania przepisów prawnych w sprawie taryfy pocztowej, telegraficznej i telefonicznej, a także w sprawie wprowadzenia w życie nowych przepisów o przewozie poczty, w sprawie abonamentów radiowych, w sprawie postępowania z listami poleconymi i paczkami zwykłymi przez niektóre urzędy pocztowe.

* * *

Odrębnymi ciałami Delegatury Rządu, zajmującymi się zagadnieniami gospodarczymi były:

Komitet Ekonomiczny "Komitet", "730".

Kierownik:

- Józef Wojtyna "Karwicki".

Powstał w listopadzie 1942 r. Obsadę personalną stanowili: kierownik, zastępca, kierownik referatu spółdzielczego.
W skład Komitetu wchodziło kilka komisji, które zajmowały się dziedzinami życia społecznego i gospodarczego. W ramach Komitetu funkcjonowały m. in. komisje: cen i płac, oraz rynku pracy. Na początku 1943 r., działało w nim pięciu etatowych pracowników, a pod koniec tego roku dziewięciu.

Do zadań Komitetu Ekonomicznego należało rozpatrywanie i opiniowanie tez programowych w zakresie prac przyszłościowych, przedkładanych przez poszczególne departamenty. Na podstawie zatwierdzonych już tez, departamenty opracowywały konkretne projekty programów i wynikających z nich aktów prawnych.
Przedstawiciele Komitetu brali również udział w opracowaniu jednolitej instrukcji ogólnej w sprawie zabezpieczenia mienia w momencie przełomu.

Krajowa Rada Odbudowy.

Przewodniczący:

- Stanisław Araszkiewicz "Jastrzębiec".

Poprzedniczką KRO była, powstała w 1942 r., Rada Planowania Delegatury. Rok później Rada działała już jako organ między departamentalny, pod nazwą Krajowej Rady Odbudowy. Przewodniczącym był Araszkiewicz, oprócz którego pracowały jeszcze cztery osoby.

Zadaniem Rady było rozpatrywanie tez programowych Departamentu Robót Publicznych i Odbudowy, a w szczególności:

Określenie zasadniczych założeń odbudowy kraju, ustalenie kolejności odbudowy poszczególnych dziedzin gospodarki, określenie skali i tempa tej odbudowy, opracowanie szczegółowej analizy rozwoju poszczególnych dziedzin gospodarki.
Po wykonaniu tych prac miano ustalić ogólny plan odbudowy. Do współpracy pozyskano 6 profesorów, 49 inżynierów, 7 ekonomistów, 11 prawników, 5 kupców, 8 przemysłowców i 4 rzemieślników.

Źródła:

* Waldemar Grabowski "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".
* Waldemar Grabowski "Delegatura Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Kraj 1940 - 1945."

Redakcja Dws-Xip.pl pragnie gorąco podziękować Panu dr hab. Waldemarowi Grabowskiemu za zezwolenie na publikację obszernego tekstu oraz zdjęć, pochodzących z monografii "Polska Tajna Administracja Cywilna 1940 - 1945".

Koniec.




Powrót do strony głównej.

Design by Scypion, Butryk.