Komendanci Okręgu:

ppłk Janusz Prawdzic-Szlaski "Prawdzic", "Borsuk".: formalnie 1 września, faktycznie październik 1941 - 26 czerwca 1944 r. (odwołany).
ppłk Adam Szydłowski "Poleszczuk".: 26 czerwca - 17 lipca 1944 r. (aresztowany przez Sowietów).
mjr Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz".: 17 lipca - 21 sierpnia 1944 r. (wyznaczony przez poprzednika, depeszą z 18 sierpnia oficjalnie mianowany przez KG AK, poległ w walce).
ppłk Janusz Prawdzic-Szlaski "Prawdzic", "Borsuk".: 17 - 19 lipca 1944 r. (bez nominacji, wyznaczony przez komendanta połączonych Okręgów Wilno i Nowogródek, przekazał komendę).
p.o. kpt./ppłk Stanisław Sędziak "Warta".: 22 sierpnia 1944 (formalnie od 28 sierpnia) - listopad 1944 r. (wyznaczony przez poprzednika, przekazał komendę).
p.o. por./rtm. Jan Skorb "Puszczyk", "Skorb".: listopad/grudzień 1944 - kwiecień/(maj ?) 1945 r.
p.o. ppor. Zygmunt Nienartowicz "Miedzianka", "Mazepa".: maj - sierpień 1945 r.

Adiutant komendanta:

ppor. Zenon Batorowicz "Zdzisław", "Chmara".: (1943 r.)

I Adiutant komendanta.

por. Jan Skorb "Puszczyk", "Boryna".: (1943 r.)
ppor. Zenon Batorowicz "Zdzisław", "Chamara".: (1944 r.)

II Adiutant komendanta.

ppor. Wincenty Biruk "Orlik".: (1944 r.).

Szef sztabu.

kpt./ppłk Stanisław Sędziak "Warta", "Wicher", "Oset".: październik 1942 - 25 czerwca 1944 r.

Oddział I (Organizacyjny).

Szef:
kpt. Władysław Stawowski "Sawa".:

Szef kancelarii i oficer personalny

por. Józef Mamczyc "Spokojny".:

Szef Służby Sprawiedliwości. Wojskowy Sąd Specjalny.

- N.N. "Łaba".

Podziemny wymiar sprawiedliwości zorganizowany w ramach Okręgu "Nów" był jedynym przejawem polskiej aktywności na tym polu, bowiem nie utworzono na Nowogródczyźnie żadnych konspiracyjnych sądów cywilnych.
WSS-y powołane zostały przy Komendzie Okręgu, a także przy Komendach Obwodów (Ośrodków) oraz przy zgrupowaniach partyzanckich. Rozpatrywały one zarówno sprawy karne uczestników konspiracji, jak i niezorganizowanych obywateli RP.
Na podstawie wydanych przez nie orzeczeń wykonano kilkaset wyroków śmierci na zdrajcach, delatorach, konfidentach i prowokatorach. Według relacji płk "Prawdzica" na terenie Okręgu zlikwidowano około 300 osób, pracujących czynnie dla obu okupantów. W rzeczywistości liczba ta mogła być większa.

Wraz z rozwojem własnych oddziałów partyzanckich rosła także liczba likwidacji, wykonywanych na mocy decyzji dowódców poszczególnych oddziałów. W warunkach dynamicznej walki prowadzonej z dwoma wrogami takie szybkie, doraźne działania były po prostu nieuniknione. Należy jednak dodać, że nawet po lipcu 1944 r., w skrajnie trudnych warunkach nowej okupacji sowieckiej, Komenda Okręgu dyscyplinowała lokalnych dowódców, przypominając im, iż jedynym podmiotem uprawnionym do orzekania wyroków jest Wojskowy Sąd Specjalny.

Szef duszpasterstwa.

ks. ppłk Giedymin Pilecki "Długosz", "Kazimierz".:

Szef służby sanitarnej.

- dr Bolesław Dziczkaniec "Nowogródzki", "X".:

Referat legalizacji.

Kierownik:
ppor. Stefan Fiedorowicz vel Teodorowicz "Stefan".

Jedyny punkt legalizacji udało się zorganizować w Lidzie. Punkt ten zajmował się fałszowaniem większości wzorów dokumentów i urzędowych blankietów niemieckich oraz pieczęci używanych przez miejscowe urzędy i instytucje niemieckie. Przy pomocy sfałszowanych pieczęci stemplowano np. dowody osobiste żołnierzy konspiracji i ludności niezorganizowanej, chroniąc ich tym samym od wywózki na roboty przymusowe do Rzeszy.

Oddział II (Wywiad, Kontrwywiad).

Szef:
kpt. Bolesław Wasilewski "Bustromiak".:

Wywiadowi okręgu udało się wprowadzić "wtyczki" do większości instytucji i urzędów zorganizowanych przez niemieckie władze okupacyjne, a także do kolaboranckich instytucji, utworzonej przez Niemców administracji i policji białoruskiej. Osoby te rozwinęły dobrze prosperującą siatkę wywiadowczą, informującą Komendę Okręgu o poczynaniach władz okupacyjnych. Umożliwiały one też przeprowadzenie skutecznych akcji bojowych, dostarczając danych o siłach niemieckich i ich dyslokacji.

Należy także nadmienić, że od drugiej połowy 1941 r., w Baranowiczach funkcjonował Odcinek I Referatu Wschód, Oddziału II Komendy Głównej ZWZ-AK. Referat ten noszący kryptonim "WW-72", utworzono po agresji Wehrmachtu na ZSRR, w celu utworzenia sieci wywiadowczej, która zbierałaby informacje posuwając się wraz z linią frontu.

Oddział III (Operacyjno-Wyszkoleniowy).

Szef:
kpt./ppłk Stanisław Sędziak "Warta", "Wicher", "Oset".: (1944 r. ?)

Referat lotniczy.

por./kpt. Stanisław Rybka „Brożyna”, „Ikar”.: (1944 r.)

Referat artylerii.

kpt. Mieczysław Ostrowski „Kartacz”.: 1944 r.

W roku 1943, na terenie Obwodu Lida zorganizowano dwa kursy Szkoły Młodszych Dowódców. Pierwszy kurs zainstalowano przy batalionie ppor. "Ragnera", a drugi przy batalionie konspiracyjnym "Irena". W zimie 1943/44 r., kursy SMD zorganizowano również w szczuczyńskim plutonie Kedywu por. "Żala".
W tym samym roku przeprowadzono kurs podoficerski w Ośrodku Iwje-Juraciszki oraz w Podobwodzie "Mydło"-Zdzięcioł w Ośrodku Nowogródek.

W marcu 1944 r., w Hołdowie i Olechowicach powołano do życia ośrodek szkoleniowy Zgrupowania Nadniemeńskiego AK. Prowadzono tu podstawowe szkolenie rekruckie, szkolenie w zakresie wykorzystywania i obsługi ciężkiej broni maszynowej i moździeży oraz kurs podoficerski. W pobliskich Ditrykach zorganizowano natomiast kurs saperski.
W IV Batalionie 77 Pułku Piechoty AK sformowano odrębną kompanię szkoleniową. Szkolenie przeprowadzano również, w warunkach konspiracyjnych w Obwodzie Baranowicze.

Dodatkowo szkolenia o różnym zakresie zorganizowano również w poszczególnych placówkach, na terenie wszystkich obwodów. Trzeba dodać, że szkolenia te często kończone były w warunkach bojowych, np. wysadzenie transportu kolejowego lub atak na niemiecki lub białoruski stützpunkt.

Oddział IV (Kwatermistrzostwo).

Szef:
ppor. "Dunin".: ?? - ??
kpt./mjr Wacław Pecul "Krzysztof".:

Do zadań Oddziału IV należała m. in. gospodarka bronią. Poza tym Kwatermistrzostwo Okręgu gromadziło żywność, wyposażenie i umundurowanie.
W zimie 1943/44 i wiosną 1944 r., zdołano w pełni wyposażyć kilka tysięcy żołnierzy oddziałów leśnych.

Poważną część wyposażenia przerzucono na teren Okręgu za pośrednictwem wymienionej niżej Centrali Zaopatrzenia Terenu Kedywu KG AK o kryptonimie "Start III", dowodzonej przez rtm. Tomasza Zana "Borka".

Oddział V (Łączność).

Szefowie:
ppor. "Chmura".
ppor./por. Józef Orechwo "Juz".: 1943 - ??

Łączność taktyczna.

Szef:
ppor./por. Józef Orechwo "Juz".: 1943 - ??

Zastępcy:
ppor. Sylwester Kalinowski "Blady".: ?? - marzec 1944 (poległ).
ppor. N.N. "Julian".

Łączność taktyczna podlegała bezpośrednio szefowi Oddziału V Komendy Okręgu por. "Juzowi". Jego zastępcami byli ppor. "Blady" i ppor. "Julian".
Jesienią 1943 r., Komenda Okręgu otrzymała z Warszawy do swojej dyspozycji 16 aparatów nadawczych. Cztery z nich otrzymał Inspektorat Baranowicze, reszta została "zamelinowana" przez szefa łączności radiowej w KO.

Kompania łączności liczyła 80 żołnierzy, doskonale wyszkolonych i obytych z realiami okupacyjnymi, panującymi na terenie okręgu.
W związku z obawami przed dekonspiracją łączność radiową ze Sztabem Naczelnego Wodza nawiązano dopiero w maju 1944 r.
Podczas Operacji "Ostra Brama" komendant Okręgu Wilno (gen. "Wilk") korespondował z Londynem, jedynie za pośrednictwem kompanii łączności Okręgu Nowogródek.

Łączność Konspiracyjna.

Szefowie:
ppor. N.N. "Dąb".:
por. W. Krąkowska "Ewa".
ppor. Zenon Batorowicz "Chmara".: ?? - zima 1943/44 r.
ppor. Regina Danowska "Kotka": (1944 r.)

Zadaniem łączności konspiracyjnej była organizacja sieci kurierskiej obejmującej teren okręgu, a także zorganizowanie lokali dla kurierów Komendy Głównej, Komendy Okręgu oraz obwodów (ośrodków). Do pełnienia służby kurierskiej najlepiej nadawały się oczywiście kobiety i ich rola była tu dominująca.
Poza podstawową siecią łączności kurierskiej okręg dysponował także tzw. siecią alarmową oraz siecią zapasową. Gęsta sieć łączności utrzymywana była przede wszystkim w okolicach Lidy i Baranowicz.

Oddział VI Biuro Informacji i Propagandy.

Szefowie:
- dr Stanisław Wawrzyńczyk "Ligenza".: maj/czerwiec - lipiec 1944 r.
- Czesław Zgorzelski „Rafał”, „Zbigniew”.: lipiec - wrzesień 1944 r.
- Jerzy Wroński "Stopa".: wrzesień (?) 1944 - marzec (?) 1945 r.

Referat Informacyjny.

Szefowie:
- Stanisław Wawrzyńczyk "Ligenza".
- Czesław Zgorzelski "Rafał".

Referat "Antyk".

Komórka "N".

Od sierpnia 1942 r., BIP Okręgu rozpoczął wydawanie powielanych ulotek i komunikatów, pochodzących z nasłuchu radiowego.
11 listopada 1942 r., ukazał się pierwszy, powielony na szapirografie, numer organu prasowego Okręgu "Świt Polski". Przez następny rok ukazywał się on jako tygodnik w nakładzie 200-300 egzemplarzy. Dopiero w listopadzie lub w grudniu 1943 r., otrzymano z BIP-u Komendy Głównej drukarnię przesłaną na Nowogródczyznę transportem kolejowym, którą nazwano "Maryśka". Drukarnię obsługiwali: N.N. "Michał", N.N. "Gienia", N.N. "Piotr". Dzięki takiemu obrotowi sprawy "Świt" mógł przejść na wydawanie techniką drukarską.

Według relacji Stanisława Wawrzyńczyka i wspomnień płk "Prawdzica" w kwietniu 1944 r., zwiększono nakład do 5 000 egzemplarzy, natomiast w maju/czerwcu tego roku do 7 000. O ile nie ma wątpliwości, że możliwości techniczne pozwalały na wydawanie pisma w tak dużym nakładzie, to jednak możliwości zdobywania papieru aż w takich ilościach na Kresach, muszą budzić pewne wątpliwości.
Ogółem - według relacji S. Wawrzyńczyka - ukazały się co najmniej 52 drukowane numery "Świtu", nie licząc tych wydanych wcześniej na powielaczu. Redaktorem pisma był szef BIP-u w okręgu Stanisław Wawrzyńczyk "Ligenza", oraz jego zastępca (a także następca) Czesław Zgorzelisk "Rafał", "Zbigniew".

W czerwcu 1944 r., w jednym z numerów "Świtu" pojawił się artykuł wstępny S. Wawrzyńczyka, krytykujący stanowisko W. Churchilla w sprawie Kresów Wschodnich.
Wynikiem tej krytyki była reakcja Komendanta Okręgu Wilno, Aleksandra Krzyżanowskiego "Wilka", który zawiesił wydawanie pisma, motywując to narażeniem na szwank stosunków z Wlk. Brytanią.
W miejsce "Świtu" pojawiło się, wydawane w nakładzie około 100 egzemplarzy pismo plakatowe, redagowane przez Czesława Zgorzeliska "Rafała" i wywieszane w wybranych punktach, powtarzające wiadomości z serwisu informacyjnego "Świtu".

Po wkroczeniu Armii Czerwonej "Świt", który wydawano na powielaczu, ukazywał się jeszcze jakiś czas. W lipcu 1944 r., w skład redakcji wszedł J. Wroński, który dotychczas był członkiem ochrony drukarni.
Jako dodatek do "Świtu", w latach niemieckiej okupacji, wychodziły raz na miesiąc "Listy z Piekła", przedruki wstrząsających autentycznych listów, przysyłanych przez Polaków wywiezionych w latach 1939-1941 w głąb ZSRR, głównie do Kazachstanu i na Syberię.
Zarówno drukarnia jak i redakcja "Świtu" pracowały w polskich zaściankach w okolicach Bieniakoń oraz majątku Horodno.

W ramach Oddziału VI działał referat informacyjny, którego głównym zadaniem było opracowywanie raportów sytuacyjnych, przesyłanych następnie do Komendy Okręgu, a stamtąd do Komendy Głównej AK.
W październiku lub w listopadzie 1943 r., swoją działalność rozpoczął referat "Antyk", nie udało się niestety ustalić, na czym ona konkretnie polegała.
Działała także komórka Akcji "N". Kolportaż w ramach tej akcji nie podlegał BIP-owi a szefowi Oddziału I (Organizacyjnego) Komendy Okręgu - kpt. "Sawie". Kolportowano ulotki przesyłane z Warszawy, jak i te wydawane na miejscu i redagowane przez "Ligenzę". Na terenie okręgu Akcja "N" trwała w okresie od stycznia do czerwca 1944 r.
Trzeba w tym miejscu nadmienić, że czynny udział w Akcji "N" brało harcerstwo Nowogródczyzny. Chorągwie Nowogródzka i Wileńska Szarych Szeregów, noszące w Akcji "N" wspólny kryptonim "Bożena", były zaangażowane w przewóz druków "N" do Wilna, Lidy i Baranowicz a następnie od października 1942 r., aż do Mińska Litewskiego, Bobrujska, Borysowa, Orszy i Smoleńska.

Komórki Oddziału VI Komendy Okręgu istniały w każdym z obwodów.
W Obwodzie Szczuczyn wydawano pismo zatytułowane kryptonimem obwodowym - "Łąka". Jego nakład wahał się w przedziale 100 - 300 egzemplarzy. Od czerwca 1943 r., wydawano tu również powielany tygodnik pt. "Sprawy Polskie". Do czerwca 1944 r., ukazało się łącznie 35 numerów tego pisma, redagowanych przez Jerzego Kostrowickiego "Dymitra".
W Obwodzie Lida, wydawano mniej więcej raz na miesiąc pismo pt. "Szlakiem Narbutta", powielane nakładem 100 - 300 egzemplarzy i redagowane przez Michała Rzuchowskiego "Łabędzia", Olgierda Paszkiewicza "Sołokaja", Wandę Klott, ks. Giedymina Pileckiego i redaktora technicznego - Dziedzica "Perkunasa". W sumie w okresie od listopada/grudnia 1943 do lutego 1945 r., ukazało się 7-8 numerów tego pisma.
Od lutego do maja 1945 r., w miejsce "Szlakiem Narbutta" pojawił się jednokartkowy "Biuletyn Informacyjny", zawierający wieści pochodzące z nasłuchu radiowego, wydawany w nakładzie 100 - 150 egzemplarzy na powielaczu zlokalizowanym w Dubiczach. Nasłuch prowadził N.N. "Bradziaga".
Pozostałe obwody wydawały co tydzień komunikaty radiowe na powielaczach. Pismo obwodowe wydawano także najprawdopodobniej w Baranowiczach.

Oddział VII (Saperzy).

Szef:
por. Józef Łubikowski "Sybirak".:

Oddziałowi VII podlegała cała działalność dywersyjna Kedywu, którego zespoły zorganizowano w każdym z Ośrodków.

Baza Okręgu Nowogródek w Warszawie.

Powstała w połowie 1943 r.

Szef:
rtm./mjr Tomasz Zan "Borek".

Oprócz organizowania zaopatrzenia i jego przerzutu na tereny wschodnie, Baza zajmowała się również przerzucaniem kadry kierowniczej. Największą grupę, liczącą 60 osób przerzucono na teren Okręgu w lutym 1944 r.

***

Po fiasku Operacji "Ostra Brama" i zajęciu Nowogródczyzny przez Armię Czerwoną, zdołano podjąć działalność konspiracyjną i odtworzyć w szczątkowych rozmiarach strukturę Komendy Okręgu, tym razem w realiach okupacji sowieckiej. Po lipcu 1944 r., schemat organizacyjny KO wyglądał następująco:

Komendant Okręgu.

Adiutant Komendy Okręgu.
ppor. Wincenty Biruk "Orlik".

I zastępca komendanta.
kpt. Władysław Stawowski "Sawa".

II zastępca komendanta.
kpt. Bolesław Wasilewski "Bustromiak".

Szef Sztabu (?).
kpt. Stanisław Rybka "Ikar".

Szef łączności.
por. Józef Orechwo "Juz".

Szef saperów.
por. Józef Łubikowski "Sybirak".

Szef BIP.
- Czesław Zgorzelski "Zbigniew".
- Janusz Wroński "Janosik".

Kwatermistrz.
- N.N. "Henryk".

Kapelan.
- ks. Giedymin Pilecki "Długosz".

Tak zrekonstruowana Komenda Okręgu przystąpiła do ujęcia w karby organizacyjne rozproszonych żołnierzy i konspiratorów. Odbudowano pracę konspiracyjną w ośrodkach terenowych. Zamierzano w sposób zorganizowany dotrwać do oczekiwanej konferencji pokojowej, która uwzględniłaby prawa polskie do tych ziem. Dziś wiemy, że po ustaleniach w Jałcie była to tylko iluzja.

Obsada personalna i struktura terenowa.

Mapa pochodzi z zasobów "Wikimedia Commons".
Autor: Lonio 17

De facto do grudnia 1943, formalnie zaś do marca 1944 r., Okręg Nowogródek organizacyjnie należał do Obszaru Białystok. Po tych datach, aż do czerwca 1944 r., działał on jako okręg samodzielny i był bezpośrednio podporządkowany Komendzie Głównej.
12 czerwca, w związku z Operacją "Ostra Brama", okręg Nowogródek podporządkowano Okręgowi Wilno. Stan podległości został utrzymany po zakończeniu akcji wileńskiej w lipcu 1944 r., choć nigdy oficjalnie Okręg Nowogródzki AK nie został przeformowany na podokręg (w niektórych dokumentach, zwłaszcza wytworzonych w Okręgu Wileńskim, nazwa ta jednak się pojawia).

Zasadniczo Okręg Nowogródek zamykał się w granicach przedwojennego województwa nowogródzkiego. W styczniu 1943 r., na rozkaz Komendy Głównej AK, przekazano Okręgowi Wilno miasto i północną część Obwodu Wołożyn.
W kwietniu tego roku na podstawie porozumienia z komendą Okręgu Polesie, Okręg Nowogródek miał prawo sięgać swoją siatką konspiracyjną aż do rzeki Prypeć.

W grudniu do Okręgu Nowogródek oddano teren gminy Ejszyszki w powiecie lidzkim, "zagospodarowany" organizacyjnie w latach 1941-1942 przez Okręg Wilno. Dodatkowo w tym samym mniej więcej czasie Okręg Nowogródek wszedł organizacyjnie na teren sąsiadującego z nim od zachodu powiatu Grodno, należącego do Okręgu Białystok (kompania konspiracyjna "Moczary, później "Kotra").

W pierwszym okresie budowy struktury terenowej starano się utworzyć ogniwa pośrednie, pomiędzy obwodami a Komendą Okręgu, czyli inspektoraty rejonowe. Na początku 1943 r., zarzucono te plany, pozostawiając jedynie Inspektorat C Południe (Baranowicze). W latach 1941 - 1943 zorganizowano łącznie 8 obwodów.

Początkowo w planach komendy okręgu, każdemu obwodowi miał odpowiadać batalion, rejonom - kompania, natomiast placówkom - pluton. Bardzo szybko założenia te okazały się nierealne, gdyż rozwój organizacyjny następował bardzo nierównomiernie w poszczególnych obwodach. Najprężniej rozwijały się obwody (ośrodki): Lida, Szczuczyn, Wołożyn, Baranowicze, Nieśwież i Stołpce, które już w 1943 r., mogły wystawić pełny batalion oraz w rezerwie kolejny, nieuzbrojony.

Jak już wyżej wspomniałem w listopadzie 1942 r., zakończono organizację całego okręgu. Według relacji płk Prawdzica i szefa sztabu okręgu ppłk. Sędziaka obsada obwodów do stycznia 1943 r., wyglądała następująco:

Obwód Szczuczyn "Łąka".

Powstał jako pierwszy, w listopadzie 1941 r.

Komendanci:
ppor. inż. Świda "Sęk".: 1941 - 1942 r.
ppor. Kazimierz Krzywicki „Wiesław”.: 1942 - sierpień (?) 1943 r.

Obwód Lida "Bór".

Obwód Lidzki był największym obwodem Okręgu pod względem liczebności. W Lidzie zainstalowano Komendę Okręgu.

Komendant:
- inż. Olgierd Kuszelewski "Sulima".: 1942 r.

Miasto.
kpt. Waligóra "Dolina".
Powiat.
ppor. Szymon Pieluchowski "Maczuga".

Obwód Wołożyn-Juraciszki.

Komendanci:
ppor. Stanisław Trzeciakiewicz "Set".
por. Stanisław Dedelis „Pal”..: 1942 - wiosna 1944 r.

Obwód Nowogródek "Stawy".

Komendanci:
kpt. Marek Karski (Ryszard Stopa) „Maciej”, „Andrzej”.: grudzień 1941 - 1 maja 1942 r.
ppor. Ludwik Nienartowicz "Miedzianko".: maj 1942 - 1 styczeń 1943 r.

Inspektorat C "Południe" - Baranowicze.

kpt. Marek Karski (Ryszard Stopa) "Maciej", "Andrzej".: 1 maja 1942 - 1 września 1943 r.

Obwód Baranowicze "Puszcza".

Komendant:
por. Andrzej Wierzbicki „Józef I”.: styczeń 1943 r.

Baranowicze-miasto.

Komendant:
por. Zygmunt Szacherski „Sokół”.: ?? - wiosna 1944 r.

5 kompanii miejskich.

Baranowicze-powiat.

Komendant:
por. Witold Lenczewski „Wiktor”.: ?? - ??

4 kompanie: Nowa Mysz, Horodyszcze, Lachowicze, Korczyn.

Obwód Stołpce "Słup".

Zorganizowany zimą 1941/1942 r.

Komendant:
por. Aleksander Warakomski „Świr” .: 1942 (?) - styczeń 1944 r.

Obwód Nieśwież "Strażnica"

Komendanci:
plut. Kazimierz Murowicki "Narcyz".
chor. Zdzisław Nurkiewicz "Nieczaj", "Noc".
por. CC Stanisław Winter „Rudy”, „Stiopka”, „Stanley”, "Biały".: jesień 1942 - ??

Obwód Słonim "Piaski".

Komendanci:
kpt. Aleksander Rybnik „Zając”, „Popławski”, „Dziki”, „Jerzy”.: kwiecień - 14 listopada 1942 r.
kpt. Mieczysław Ostrowski „Kartacz”.: grudzień (?) 1942 - styczeń 1943 r.

W styczniu 1943 r., nastąpiła zmiana struktury organizacyjnej wynikająca z zadań, jakie postawiono Okręgowi Nowogródek w planach wybuchu powstania powszechnego. Według założeń Komendy Głównej AK powstanie powszechne miały wykonać okręgi Generalnej Guberni, natomiast okręgi położone na wschodzie - ubezpieczyć działania powstańcze przed wycofującą się ze wschodu armią niemiecką. Zadanie to miało być wykonane poprzez przecięcie szlaków komunikacyjnych, prowadzących ze wschodu do Generalnej Guberni tak, aby dać czas potrzebny do okrzepnięcia powstania wewnątrz kraju.

W związku z tymi założeniami w Okręgu Nowogródek zlikwidowano obwody, a w ich miejsce powstały tzw. ośrodki, w zależności od przeznaczenia podzielone na dywersyjno-partyzanckie, partyzanckie oraz dywersyjne. Większość z nich zlokalizowano na głównych arteriach komunikacyjnych.

I tak na południowym szlaku komunikacyjnym (linia kolejowa Warszawa-Brześć-Słuck-Mińsk-Moskwa, szosa Warszawa-Brześć-Mińsk-Moskwa) utworzono następujące ośrodki dywersyjno-partyzanckie:

Inspektorat C Baranowicze.

Komendanci:
kpt. Marek Karski (Ryszard Stopa) "Maciej" "Andrzej".: 1 maja 1942 - 1 września 1943 r.
kpt. Andrzej Wierzbicki "Józef I".: 1 grudnia 1943 - 28 lipca 1944 r.
kpt. Mieczysław Ostrowski „Kartacz”.: początek sierpnia - połowa września 1944 r.

Zastępcy:
por. Andrzej Wierzbicki "Józef I".: lipiec 1942 - styczeń 1943 r.

Ośrodek Baranowicze "Puszcza".

Komendant ośrodka:
por./kpt. Andrzej Wierzbicki "Józef I".: styczeń - listopad 1943 r.

I Zastępca komendanta:
por. Jan Woźniak "Kwaśny".
II Zastępca komendanta:
por. Witold Lenczewski "Wiktor", "Strzała".

Baranowicze-miasto.
Komendanci:
por. Zygmunt Szacherki „Sokół”.: ?? - wiosna 1944 r.
- N.N. "Jerzy".

Baranowicze-powiat.
Komendant:
por. Witold Lenczewski „Wiktor”..: ?? - ??

Baranowicze – miasto: 3 kompanie konspiracyjne, 2 zespoły saperskie.
Baranowicze – powiat: 4 kompanie terenowe: Horodyszcze, Lachowicze, Nowa Mysz, i Korczyń.

Ośrodek Stołpce "Słup".

Podporządkowany Inspektoratowi Południe 1 grudnia 1943 r.

Komendanci:
por. Aleksander Warakomski „Świr”.: 1942 (?) - styczeń 1944 r.
por. cc. Franciszek Rybka „Kula”.: ?? - ??.

4 kompanie konspiracyjne: Iwieniec, Derewno, Stołpce – miasto, Okińczyc – Mikołajewszczyzna.

W czerwcu 1943 r., ośrodek przeszedł z działalności konspiracyjnej na działalność partyzancką. Po rozbiciu niemieckiego garnizonu w Iwieńcu (19 czerwca), oddziały ośrodka, dzięki zdobyciu dużej ilości broni, zostały uformowane w batalion. Batalionem, liczącym 554 żołnierzy dowodził por. Kacper Miłaszewski "Edward".
W lipcu "Polski Oddział Partyzancki" został częściowo rozbity podczas niemieckiej akcji przeciwpartyzanckiej o kryptonimie "Herman". Na przełomie sierpnia i września 1943 r., batalion został odbudowany.
1 grudnia 1943 r., na rozkaz dowódcy partyzantki sowieckiej na Nowogródczyźnie generała Ponomarenki batalion, który dotychczas miał poprawne relacje z sowietami, rozbrojono. Żołnierzy stawiających opór zamordowano.

W krótkim czasie resztki batalionu zostały przeorganizowane przez por. Adolfa Pilcha "Dolinę". Ze szczątkowego stanu 106 żołnierzy w połowie stycznia 1944 r., stan osobowy w kwietniu tego roku wzrósł do 450 ludzi, natomiast w lipcu do około 750 żołnierzy.
Z sił tych utworzono Zgrupowanie Stołpecko-Nalibockie w składzie: I Batalion 78 Pułku Piechoty AK, dowodzony przez por. Witolda Pełczyńskiego "Dźwiga" oraz dywizjon 27 Pułku AK, pod dowództwem chor. Zdzisława Nurkiewicza "Nieczaj", "Noc" i szwadron ckm noszący numerację 1 szwadronu 23 Pułku AK.

Ośrodek Nieśwież "Strażnica".

Komendant ośrodka:
por. CC Stanisław Winter „Rudy”, „Stiopka”, „Stanley”, „Biały”.: jesień 1942 - ??

2 kompanie terenowe, 1 kompania w stadium organizacji: Nieśwież, Kleck, Zaostrowiecze (przekazana z Ośrodka "Hart").

Ośrodek Słonim "Piaski".

Komendanci:
kpt. Mieczysław Ostrowski „Kartacz”.: styczeń 1943 - kwiecień 1944 r. (odszedł do partyzantki).

- NN. „Józef II”.: ?? - ??

2 pełne kompanie terenowe:

Kompania Słonim "Saperka".
Kompania Kozłowszczyzna "Kalina".
Zalążek trzeciej kompanii w rejonie Bytenia.

Ośrodek Byteń "Dąb".

Komendanci:
- N.N. "Termometr".: ?? - ??

Organizacja ośrodka została rozpoczęta po zmianach strukturalnych ze stycznia 1943 r. Mimo nacisków Komendy Głównej prace rozpoczęto bardzo późno i nigdy ich nie ukończono. W sumie zorganizowano 1 szczątkową kompanię.

Ośrodek Niedźwiedzica-Hancewicze "Hart".

Komendanci:
ppor. cz.w. Kazimierz Murowicki „Narcyz”.: ?? - lato 1943 r.
ppor. cz.w. Wincenty Piszcz „Góg”..: lato 1943 (?) - ??

Według najnowszych badań Kazimierza Krajewskiego, zawartych w pracy "Nowogródzki Okręg AK w dokumentach", po reorganizacji okręgu ze stycznia 1943 r., na terenie okręgu powstało łącznie 10 ośrodków dywersyjno-partyzanckich.
Krajewski podaje, że obok wymienionych przeze mnie wyżej ośrodków Inspektoratu Baranowicze, istniał także Ośrodek Niedźwiedzica – Hancewicze („Hart”), który zorganizował 4 plutony terenowe.
"Hart" swoim zasięgiem obejmował pogranicze Nowogródczyzny i Polesia (Ostrów, Krzywoszyn, Budy z pow. baranowickiego, Hancewicze z pow. łuninieckiego i okresowo Zastrowiecze z pow. nieświeskiego). Ośrodek utworzono głównie z myślą o prowadzeniu akcji dywersyjnych wzdłuż strategicznej szosy Brześć-Moskwa na odcinku od Miłowid po wschodnią granice Rzeczpospolitej.

Ośrodki Byteń i Niedźwiedzica-Hancewicze, stosunkowo słabe i obejmujące południową, skrajną część województwa nowogródzkiego oraz północną skrajną część Polesia, usytuowane zostały wzdłuż "poleskiego" odcinka strategicznej szosy Brześć-Moskwa. Komenda AK uznała, że Okręg Polesie będzie zbyt słaby organizacyjnie, aby mógł w okresie przełomowym wykonać zadania dywersyjne na tym, tak ważnym szlaku komunikacyjnym.

***

W środkowej części Okręgu utworzono ośrodek partyzancki:

Ośrodek Nowogródek "Stawy".

Komendant:
ppor./por. Mieczysław Szczerski "Szczerbiec", "Żulik": styczeń - maj 1943 r.

Rozkazem Komendy Okręgu z 15 września 1943 r., Ośrodek "Stawy" został zreorganizowany. Bezpośrednim powodem reorganizacji były trudności w dowodzeniu, zaistniałe w wewnętrznych strukturach. Tym samym rozkazem komendantowi "Stawów" podporządkowano rejon Rochotnej i Kozłowszczyzny, przekazany z Obwodu Słonim.

Ośrodek został podzielony na dwie części:

Kompania Zdzięcioł i Nowojelnia "Stawy - Mydło".

Dowódca:
ppor. Józef Zwinigrodzki "Turkuć".

Kompania Nowogródek "Stawy - Ryba".

Dowódcy:
ppor. Tadeusz Mincer "Wypłosz".
ppor. Wacław Janikowski "Jurand".
ppor. Olgierd Piotrowski "Cezarini".

Zawiązek trzeciej kompanii w rejonie Lubcza i Korelicz.

W lutym 1944 r., ppor. Zwinigrodzki "Turkuć" zmobilizował większą część kompanii "Mydło" tworząc oddział partyzancki "Bohdanka", który z czasem stał się fundamentem powstania późniejszego VIII Batalionu 77 Pułku Piechoty AK. Wraz ze swoim oddziałem "Turkuć" przeszedł na prawy brzeg Niemna, przyłączając się do Zgrupowania Nadniemeńskiego AK.
4 maja 1944 r., ppor. "Jurand" zmobilizował 54 żołnierzy kompanii "Ryby" i dołączył do oddziału "Turkucia".

***

Na północnym szlaku komunikacyjnym (linia kolejowa Wołkowysk-Mosty-Lida-Mołodeczno-Mińsk, szosa Grodno-Lida-Juraciszki-Holszany) utworzono:

Ośrodek Iwie-Juraciszki "Brzoza", "Cis" (dawny Wołożyn).

Komendanci ośrodka:
por. Stanisław Dedelis „Pal”..: 1942 - wiosna 1944 r.
ppor. Stanisław Zakrzewski "Pantera".

W połowie 1943 r., Wołożyn z okolicami został przekazany do Okręgu Wilno AK. Natomiast z dawnego powiatu lidzkiego włączono do Obwodu "Brzoza" gminy: Sobotniki, Iwje i Lipniszki. Od momentu przekazania Wołożyna do Okręgu Wilno, Ośrodek "Cis" nazywany był Iwje-Juraciszki.

W skład Ośrodka "Cis" weszły 4 kompanie konspiracyjne:

Kompania Juraciszki "Dąb".

Dowódca:
ppor. Stanisław Trzeciakiewicz "Set".

Kompania Traby.

Dowódca:
- Eugeniusz Krawczenko "Ordon".

Kompania Iwje.

Dowódca:
- N.N. "Brzoza".

Kompania Sobotniki-Lipniszki.

Dowódca:
ppor. Zdzisław Bułak-Bałachowicz "Zdrój".

W 1943 r., na terenie Ośrodka Iwje-Juraciszki działały dwa, nieduże oddziały partyzanckie: nr 321 ("Rysia") oraz nr 322 ("Poraja"). Od zimy 1943/44 r., operowały tu dwie kompanie partyzanckie "Zdroja" i "Nowiny", które stały się trzonem IV Batalionu 77 Pułku Piechoty AK.

Ośrodek Lida "Bór".

Komendanci:
kpt. mjr cc. Stanisław Sędziak "Warta".: grudzień 1942 (?) - 15 kwietnia 1943 r.
kpt. Władysław Stawowski "Sawa".: 15 kwietnia 1943 - 20 stycznia 1944 r.
por. Aleksander Warakomski „Świr”.: (nie objął funkcji, zginął z rąk policji bezpieczeństwa.)
ppor. Szymon Pieluchowski „Maczuga”.: marzec - czerwiec 1944 r. (poległ w walce z Niemcami).
p.o. ppor. Anatol Radziwonik "Olech".: 1945 r.

Ośrodek Lida był największym liczebnie w całym okręgu. W jego skład weszło 3-4 kompanii w mieście i 7 kompanii w terenie.
Teren powiatu lidzkiego zorganizowany był w placówki, tworzących kompanie. Były to placówki: Bielica, Bieńkiewicze, Białohruda, Werenów, Bielakonie, Ejszyszki, Raduń, Ejszyszki (włączone do Ośrodka "Bór" w grudniu 1943 r.).

1 listopada 1943 r., na terenie placówek Werenów, Bieniakonie i Raduń (później także Ejszyszki) utworzono batalion konspiracyjny, któremu nadano kryptonim "Irena". Stanowił on bazę i zaplecze dla późniejszego II Batalionu 77 Pułku Piechoty AK.
Tereny nadniemieńskie, czyli gminy Białohruda i Bielica, stanowiły bazę oddziału partyzanckiego nr 312, potem IV Batalionu 77 Pułku Piechoty AK, a w następnym etapie całego zgrupowania.

Gmina Bieńkiewicze stanowiła z kolei zaplecze Komendy Okręgu. To na jej terenie ukrywano zdekonspirowanych ludzi, prowadzono szkolenia, stąd tez wyruszały patrole dywersyjne i tu organizowano nowe oddziały partyzanckie. Miejscowa placówka miała własną grupę dyspozycyjną (oddział 311).

Ośrodek Szczuczyn "Łąka".

Komendanci:
ppor. Kazimierz Krzywicki „Wiesław”.: styczeń - 1 sierpnia (?) 1943 r.
ppor. Bojomir Tworzyański "Ostoja".: sierpień (?) 1943 - maj 1944 r.
chor. Wacław Ługowski „Burza”.: ?? - ??
ppor. Józef Raubo „Zenit”.: 1944 - styczeń 1945 r.

Ośrodek liczył 5 kompanii (po 3-5 plutonów):

Kompania Szczuczyn „Ugór”.

Dowódcy:
- N.N. "Wańka".
ppor. Jan Borysewicz "Bzura".: ?? - marzec 1944 r.
ppor. Józef Bortnik "Bol-Bor".

Kompania Wasiliszki "Pastwisko".

Dowódcy:
ppor. Franciszek Stankiewicz "Alint".
ppor. Bojomir Twoyrzański "Ostoja".: ?? - 1 lipca 1944 r.
ppor. Kotański "Sawicz".

Kompania Wawiórka (Wasiliszki II) "Wygon".

Dowódcy:
ppor. Bronisław Filipowicz "Mały".

Kompania Żołudek "Trawnik".

Dowódcy:
por. Mieczysław Szczerski "Szczerbiec".
ppor. Zygmunt Wilkin "Wilk".: lipiec 1942 - ??

Kompania Ostryna-Kamionka "Moczary".

Dowódca:
por. Kazimierz Dogil "Sawko".

***

W literaturze przedmiotu obowiązuje kilka wersji podziału okręgu na obwody (ośrodki). Ppłk. Szlaski "Prawdzic" ("Nowogródczyzna w walce 1940-1945, Londyn 1976." ) oraz ppłk Sędziak "Warta" ("Ze wspomnień żołnierzy AK Okręgu Nowogródek, oprac. Eugeniusz Wawrzyniak, Warszawa 1988" ) wspominają np. tylko o jednym inspektoracie (Baranowicze, Południe "C"). W opublikowanym w 1980 r., opracowaniu Jadiwgi Kijewskiej i Antoniego Sanojcy "Schemat organizacyjny ZWZ-AK 1939-1945", autorzy podają następującą strukturę organizacyjną:

Sztab Okręgu.

Inspektorat Rejonowy - Północny.

Obwód Szczuczyn.

Placówki: Wasiliszki, Ostryna, Wawiórka, Żołudek.

Obwód Lida.

Placówki: Bielica, Żyrmuny, Białohruda, Wenerów, Bieniakonie, Ejszyszki, Raduń.

Obwód Wołożyn - Iwie.

Placówki: Iwie, Sobotniki, Lipniszki.

Inspektorat Rejonowy Nowogródek - Środkowy.

Obwód Nowogródek.

Obwód Stołpce.

Placówki: Iwieniec, Derewno, Okęcie, Stołpce.

Inspektorat Rejonowy Baranowicze - Południowy.

Obwód Baranowicze.

Placówki: Nowa Mysz, Horodyszcze, Korczyń.

Obwód Słonim (brak danych).

Obwód Nieśwież.

Placówki: Nieśwież, Kleck.

Gwoli wyjaśnienia należy dodać, że różnice pomiędzy wersją "Prawdzica" i "Warty", a wersją Kijewskiej i Sanojcy wynikają być może stąd, że Sanojca jako oficer Komendy Głównej AK podaje przewidywany przez KG stan organizacyjny okręgu. Należy więc sądzić, że ppłk "Prawdzic" i ppłk. "Warta" podają faktyczny stan okręgu. Rozstrzygnięcie tych różnic jest trudne, tym bardziej, że Sanojca w swym opracowaniu nie powołuje się na komendanta okręgu i jego szefa sztabu, czyli ludzi, najlepiej zorientowanych w swoim stanie posiadania.

Stan organizacyjny, liczebność i uzbrojenie w meldunkach Komendy Głównej ZWZ-AK.

Zamieszczone poniżej dane, zawarte w półrocznych meldunkach organizacyjnych Komendy Głównej AK, trzeba potraktować jako mocno zaniżone. Najprawdopodobniej dotyczą one jedynie sieci konspiracyjnej Okręgu i pomijają liczebność oddziałów partyzanckich, które pod koniec 1943 r., obliczane były na 30 plutonów pełnych.
Raporty Komendy Okręgu w wyraźny sposób zaniżają również ilość broni znajdującej się w dyspozycji Okręgu.

Podejrzenia co do zaniżania stanów liczebnych i uzbrojenia potwierdzają wspomnienia Komendanta Okręgu i Szefa jego Sztabu, którzy zgodnie twierdzą, że przed akcją "Burza" Okręg Nowogródek dysponował około 8 000 żołnierzy w polu i dwukrotnie większą liczbą w sieci konspiracyjnej.
Można więc przypuszczać, że Okręg Nowogródek w pierwszej połowie 1944 r., miał grubo ponad 10 000 zaprzysiężonych członków, z których mniej więcej połowa wchodziła w skład oddziałów partyzanckich.

Meldunek organizacyjny nr 79 za czas od 1 marca do 1 września 1941 r.

Notatki:

"Okupacja sowiecka.
I. Przed wybuchem konfliktu niemiecko-sowieckiego dnia 22 VI 1941.
2. Bezpieczeństwo pracy - wsypy - stan organizacyjny.

Okręg Nowogródek. W lutym 1940 r., udał się na zorganizowanie Okręgu ob. Powała. Długi okres czasu wszelki ślad po nim zaginął i łączności z Okręgiem nowogródzkim nie nawiązano. Według otrzymanych obecnie wiadomości ob. Powała podporządkował się w Obszarze nr III grupie ob. Trzaski i oddał ob. Trzasce pieniądze organizacyjne otrzymane od KG.

II. Po wybuchu konfliktu niemiecko-sowieckiego dnia 22 VI 1941.
2. Bezpieczeństwo pracy - wsypy - stan organizacyjny.

Okręg Nowogródek. Komendantem Okręgu mianowałem ob. Prawdzica, b. kmdta Okręgu białostockiego, który wkrótce udaje się na zorganizowanie terenu."

Meldunek organizacyjny nr 170 za czas od 1 marca do 31 sierpnia 1942.

Okręg Nowogródek: 3 Inspektoraty, 8 Obwodów, 102 plutony szkieletowe, 18 oficerów w sztabach, 51 oficerów w plutonach, 106 podchorążych w plutonach, 393 podoficerów w plutonach.

Meldunek organizacyjny nr 190 za czas od 1 września 42 do 1 marca 43.

Okręg Nowogródek: 3 Inspektoraty, 7 Obwodów, 31 plutonów szkieletowych, 48 oficerów w sztabach, 41 oficerów w linii, 26 podchorążych w sztabach, 81 podchorążych w linii, 48 podoficerów w sztabach, 540 podoficerów w linii.

"Uzasadnienie zmian:
Okręg Nowogródek - wskutek zwiększenia zawiązków sztabów nastąpiło zwiększenie stanów liniii. Zawiązki plut. - szkieletowe".

Uzbrojenie. Stan z 1 III 1943:
Ckm/amunicja - 6/326, Rkm/amunicja - 10/4 163, Karabiny/amunicja - 454/106 818, Pistolety/amunicja -, Pistolety masz./amunicja - 28/4 282.

Notatka:

"Okręg Nowogródek. Okręg podzielony na 3 insp. rej. - 7 Obwodów. Ze względów taktycznych Obwód Wołożyn przydzieliłem do Okręgu Wilno.
Komendant Okręgu bez zmian - ob. Prawdzic, mjr br. panc. Szef sztabu - vacat. Brak obsady w półn. ...v... Pozostałe insp. rej. i komendy Obw. odsadzone. Opracowanie zadań bojowych ukończono. Wykonanie ich będzie możliwe po otrzymaniu mat. sap. i łączności.
W zakresie przyszłych zadań bojowych przeprowadza się szkolenie oddziałów bojowych. Utworzono 7 okr. dywers., 12 (?) ośr. partyzanckich, nadto luźne oddziały partyzanckie.
Ze względu na bardzo trudne warunki pracy, brak kadry w terenie i przeważający odsetek obcych narodowości, pozostałych działów pracy nie rozpoczęto".

Meldunek organizacyjny nr 220 za czas od 1 marca 1943 do 31 sierpnia 1943.

Okręg Nowogródek: 4 Inspektoraty rej., 7 Obwodów, 17 plutonów pełnych, 77 plutonów szkieletowych, 74 oficerów w sztabach, 34 oficerów w linii, 46 podchorążych w sztabach, 110 podchorążych w linii, 188 podoficerów w sztabach, 740 podoficerów w linii.

Uzbrojenie.
Ckm/amunicja - 10/437, Rkm/amunicja - 40/7 273, Karabiny/amunicja - 86/88 054, Pistolety/amunicja -, Pistolety masz./amunicja - 203/16 685, granaty/zapalniki - 411/0.

Notatka:

"Okręg Nowogródek. Kmdt Okręgu bez zmian - ob. Prawdzic, mjr broni panc., szef sztabu - ob. Warta, por. piech. Sztab niekompletny. Okręg podzielony na 3 Insp. rej. - 7 Obwodów.
W myśl przewidzianych dla Okręgu zadań osłonowych, zorganizowano 7 ośrodków dyw. i 1 ośrodek partyzancki. Dotychczasowe plutony bojowe weszły w skład oddz. partyz. i dyw. Wobec opanowania znacznej części terenu Okręgu przez partyzantów sowieckich, Komenda Okręgu cały wysiłek skierowała na uzupełnienie własnych oddziałów do pełnej obsady, by móc przedsięwziąć akcję samoobrony ludności polskiej.
Dużą przeszkodą w doprowadzeniu własnych oddziałów do pełnej gotowości bojowej jest katastrofalny brak broni i amunicji.
Komórka odbioru zrzutów w budowie. Organizacja innych działów pracy dla Okręgu nie jest przewidziana."

Meldunek organizacyjny nr 240 za okres od 1 września 1943 do 29 lutego 1944.

Okręg Nowogródek: 3 Inspektoraty rej., 7 Obwodów, 15 plutonów pełnych, 107 plutonów szkieletowych, 59 oficerów w sztabach, 64 oficerów w linii, 35 podchorążych w sztabach, 185 podchorążych w linii, 210 podoficerów w sztabach, 812 podoficerów w linii.

Uzbrojenie.
Ckm/amunicja - 10/377, Rkm/amunicja - 90/8 576, Karabiny/amunicja - 1 071/116 985, Pistolety/amunicja - 712/75, Pistolety masz./amunicja - 1/41, granaty/zapalniki - 10 471/10 471.

Notatka:

"W Okręgu na pierwsze miejsce pracy wysunęła się samoobrona przed wrogą partyzantką sowiecką i bandami żydowsko-komunistycznymi. W tym celu nasze oddziały zostały zmobilizowane i ugrupowane w trzech baonach: baony 77 p.p. - Zaniemeński i UBK, działające na prawym brzegu Niemna: baon 78 p.p., Stołpecki, w rej. Stołpce."

---

Źródła:

* Bartelski Lesław Marian "AK. Podziemna armia 27.IX.1939 - 30.VI.1943".
* Kijewska Jadwiga, Sanojca Antoni "Struktura organizacyjna ZWZ-AK. 1939-1945".
* Krajewski Kazimierz "Dopalanie Kresów. Nowogródzki Okręg AK w dokumentach."
* Krajewski Kazimierz "Na straconych posterunkach. Armia Krajowa na Kresach Wschodnich II Rzeczpospolitej."
* Mazur Grzegorz "Biuro Informacji i Propagandy".
* Ney-Krwawicz Marek "Armia Krajowa. Siły Zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego".
* Ney-Krwawicz Marek "Struktury Organizacyjne Armii Krajowej" w "Mówią Wieki" nr 9/1986.
* Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego "Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny".
* Praca zbiorowa WIH "Polski czyn zbrojny w II Wojnie Światowej. Polski Ruch Oporu 1939 - 1945".
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom I."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom II."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom III."

---

Koniec.

---