W ogólnych zarysach granica, której żąda Polska na terytorium Cieszyńskiem, idzie od byłej granicy węgierskiej (Łomna Górna) wzdłuż granicy frydeckiego, aż do Gruszowa⁸, gdzie wkracza na terytorium Śląska Pruskiego.

Śląsk Górny jest najznaczniejszym z krajów, które nie wchodziły do państwa polskiego w 1772 r., a którego przyłączenia Polska teraz żąda. Śląsk należał do Polski od początku jej istnienia⁹, aż do XIV wieku, w którym jego książęta z polskiego domu Piastów uznali zwierzchnictwo króla czeskiego, a później cesarstwa niemieckiego. Od XIV w. Śląsk ulegał stopniowo germanizacji, której oprzeć się potrafiły tylko Księstwo Cieszyńskie, Śląsk Górny (regencja¹⁰ opolska) i kilka powiatów Śląska Średniego (regencja wrocławska).
Proces germanizacji Śląska Dolnego i Średniego został ukończony panowaniem pruskim, po zajęciu tych krajów przez Fryderyka II¹¹. Część Śląska Pruskiego, którą Polska rewindykuje, zawiera Regencję opolską, z wyjątkiem powiatów nisskiego, grodkowskiego, części niemodlińskiego, prudnickiego, dalej powiaty namysłowski i sycowski oraz część powiatu milickiego regencji wrocławskiej. Terytorium to obejmuje 12 000 km² i 2 100 000 mieszkańców (1910), z których według oficjalnej statystyki pruskiej 67 % stanowią Polacy. W rzeczywistości procent Polaków jest o wiele większy; w części środkowej i wschodniej tego terytorium dosięga on 90 %.
Odrodzenie narodowe tej zapomnianej prowincji zaczęło się w ostatnim pięćdziesięcioleciu. Z początkiem bieżącego wieku Śląsk Górny zaczął do Reichstagu posłów, którzy wraz z przedstawicielami Poznańskiego i Prus Zachodnich tworzyli parlamentarne koło polskie i walczyli przeciwko antypolskiej polityce rządowej.
Oprócz motywów natury narodowej, przemawia za przyłączeniem Śląska do Państwa Polskiego i jego położenie geograficzne. Terytorium śląskie wchodzi głęboko w ziemie polskie, pomiędzy Poznańskie, Królestwo Kongresowe, Galicję i Księstwo Cieszyńskie, poza tym jest ono łącznikiem między Polską a Republiką Czecho-Słowacką.
Linia graniczna oddzielająca część polską Śląska od terytorium czecho-słowackiego i niemieckiego zaczyna się koło Gruszowa na granicy Cieszyńskiego i przechodzi na zachód od Raciborza, na wschód od Głubczyc, gdzie byłaby możliwa poprawka granicy czecho-słowackiej, dawniej austriackiej. Dalej na północny zachód przechodzi na wschód od Prudnika, Niemodlina, Brzegu¹², Oleśnicy i Milicza, gdzie spotyka granicę Poznańskiego tj. historyczną granicę Polski.

Poznańskie zostało zabrane przez Prusy przy pierwszym (1772) i przy drugim (1793) rozbiorze polskim. Następnie tworzyło ono część Księstwa Warszawskiego (1807-18150 i zostało znów włączone do Prus przez Kongres Wiedeński.
Poznańskie liczy 2 100 000 mieszkańców na przestrzeni 29 000 km². Oficjalna statystyka niemiecka określa liczbę Niemców na 38 % ludności. W rzeczywistości liczba miejscowych Niemców nie przenosi 20 % ogółu ludności.
Poznańskie było kolebką Państwa Polskiego, krajem najdawniejszej polskiej cywilizacji, a wskutek tego krajem najbardziej posuniętym w swym życiu społecznym. Ludność w swej masie znajduje się na poziomie cywilizacyjnym krajów zachodnich, wykazuje najwięcej energii i zdolności organizacyjnych i bardzo gorący polski patriotyzm.
Z powyższych względów, kraj ten posiada pierwszorzędne znaczenie dla odbudowy państwa Polskiego, które żąda przyłączenia go w całości.
W tym miejscu granica idzie granicą historyczną Polski z 1772 r., zacząwszy od punktu, w którym kończy się nowa granica wykreślona na Śląsku, aż do punktu, w którym dosięga Prus Zachodnich.

Prusy Zachodnie, z wyjątkiem powiatów wymienionych poniżej, wchodziły w skład państwa Polskiego od 1466¹³ r. aż do pierwszego rozbioru Polski (1772), podczas którego zostały przez Prusy zabrane. Jedynie miasto Gdańsk zostało przy Polsce aż do drugiego rozbioru (1793).
Prusy Zachodnie liczą na przestrzeni 25 550 km², 1 703 000 mieszkańców, z których według statystyki oficjalnej niemieckiej tylko 35 % stanowiliby Polacy. Liczba ta jest o wiele niższa od rzeczywistości.
Włączenie Prus Zachodnich do państwa Polskiego pociągnęłoby za sobą emigrację napływowych urzędników i wojskowych, z drugiej - podniosłoby ducha ludności, terroryzowanej i germanizowanej, co prawdopodobnie miałoby za skutek - wykazanie znacznej większości polskiej w tym kraju.
Ludność niemiecka tej prowincji skoncentrowana jest głównie przy ujściu Wisły oraz w powiatach południowo-zachodnich: wałeckim i człuchowskim. Dwa te powiaty mogą być w znacznej części odstąpione Niemcom, w zamian Polska domagać się będzie wschodniego krańca Pomorza powiatów: lęborskiego, bytowskiego i części powiatu słupskiego; dwa pierwsze z tych powiatów straciła Polska w 1657¹⁴ roku, a wszystkie ze względów geograficznych są dla niej niezbędne. W ten sposób granica polsko-niemiecka przechodziłaby, mijając Poznańskie, na wschód od miasta Wałcz, na zachód od miasta Złotów i Człuchów, na wschód od Słupska i dalej aż do wybrzeża Bałtyku.

Prusy Zachodnie tworzą całość geograficzną z Prusami Wschodnimi, których większa część z Królewcem, jako ośrodkiem jest zupełnie zniemczona. Kwestia bytu tego terytorium niemieckiego, oddzielonego od Niemiec narodowym terytorium polskim Prus Zachodnich, jest pierwszorzędnej wagi dla narodu polskiego: od rozwiązania tego zależy los Polski. W razie gdyby niemiecka część Prus Wschodnich pozostała nadal nieodłączną częścią państwa niemieckiego, taki stan rzeczy równałby się utrzymaniu panowania niemieckiego na terytorium polskich Prus Zachodnich wraz z portem w Gdańskim. Polska, oddzielona ziemiami niemieckimi od morza, pozostałaby pod względem stosunków z innymi krajami na łasce Niemiec, tak jak to się dzieje w obecnych warunkach.
Warunkiem niezbędnym dla zapewnienia Polsce rzeczywistej niezależności, która by pozwoliła jej zająć poważne odpowiedzialne stanowisko we wschodniej Europie i ustrzec od wpływów niemieckich, byłoby jedynie odłączenie Prus Wschodnich od państwa niemieckiego, a następnie zwrócenie Polsce Prus Zachodnich (z uwzględnieniem sprostowań granic wyżej wymienionych) i w Prusach Wschodnich oddanie Polsce Warmii, która należało do niej do czasów pierwszego rozbioru.
Poza tym Polska żąda zwrotu całego pasa południowego Prus Wschodnich, który nie wchodził w skład Państwa Polskiego, ale którego ludność jest bezsprzecznie polska, a odsetek jej dosięga 71 % (według oficjalnych statystyk szkolnych).
Ludność tej części terytoriów polskich najpóźniej zaczęła brać udział w życiu narodowym. Odrodzenie świadomości narodowej objawia się tam zaledwie od lat 20.
Część północno-wschodnia tej prowincji, położona nad ujściem Niemna i zamieszkana przez ludność litewską, powinna być wcielona do Litwy i wraz z Litwą połączyć się z Państwem Polskim. Reszta Prus Wschodnich, stanowiąca kraj niemiecki z głównym miastem Królewcem (powierzchnia 19 000 km², ludność 1 070 000) może istnieć niezależnie, jako republika pod protektoratem Ligi Narodów.
Granica pomiędzy republiką tą i Polską powinna przechodzić, poczynając od zatoki Fryskiej (Świeżej), na wchód od Brunsberga, wzdłuż dawnych granic Polski aż do okolic Ządzborka¹⁵ i następnie na północ od Leca¹⁶, na południe i wschód od Gołdapi, na wschód i na północ od Gąbina - dochodzić do wybrzeża zatoki Kurońskiej i na północny wschód od Łabiawy.


Komentarz:
Nota ta została przedstawiona w Wersalu przez polską delegację, na czele z premierem Ignacym Janem Paderewskim, w jej skład zaś wchodzili: naczelny ideolog endecji i prezes Komitetu Narodowego Polskiego w Paryżu Roman Dmowski, wybitny ekonomista i polityk prof. Władysław Grabski i prof. Eugeniusz Romer, geograf i kartograf. Władze polskie znajdujące się w kraju, z Naczelnikiem Państwa Józefem Piłsudskim na czele, były w tym czasie zaabsorbowane głównie sprawą granicy wschodniej, dlatego też ciężar obrony interesów Polski na konferencji pokojowej spoczywał na Paderewskim, a przede wszystkim na Dmowskim, który był autorem powyższej noty. W dokumencie tym należy moim zdaniem zwrócić uwagę na dwa elementy.

Po pierwsze, jeśli chodzi o kształt granic zachodniej proponowany przez "Notę", to odzwierciedlał on poglądy endecji i samego Dmowskiego. W skład państwa polskiego miały wejść wszystkie ziemie, na których osoby narodowości polskiej stanowiły większość, bez względu na to, czy wchodziły w skład przedrozbiorowej Rzeczypospolitej. Oprócz argumentów narodowościowych, Dmowski podnosił nieodzowność niektórych ziem dla prawidłowego funkcjonowania odrodzonej Polski (m.in. Pomorza Gdańskiego dającego dostęp do Bałtyku czy Górnego Śląska z jego rozwiniętym przemysłem ciężkim). Dmowski dostrzega również zagrożenie (jak pokaże przyszłość bardzo trafnie) jakim dla Polski może być pozostawienie Prus Wschodnich w niemieckich rękach. Pośrednim, aczkolwiek widocznym, celem proponowanego w "Nocie" ukształtowania granicy zachodniej było osłabienie Niemiec, przez pozbawienie ich ważnych terytoriów, co wynikało zapewne z przekonania (głoszonego przez Dmowskiego), że Niemcy są największym zagrożeniem dla Polski.

Po drugie, w kwestii Galicji wschodniej, Dmowski wykazał się tu pragmatyzmem cechującym wytrawnego polityka. W przeciwieństwie do granicy z Niemcami czy Czechosłowacją, nie mógł posłużyć się tu argumentami narodowościowymi, gdyż w Galicji Ukraińcy stanowili większość. Podniósł więc niedojrzałość Ukraińców do posiadania własnego, niepodległego państwa, podkreślając równocześnie, że prawa tego narodu będą przez państwo polskie w całości szanowane i zapowiadając rychłą zgodę między Polakami a Ukraińcami. Zapewnienia te pozostawały w niezgodzie z poglądami i późniejszą polityką narodowej demokracji (reprezentowaną przez Dmowskiego), która różnymi metodami dążyła przede wszystkim do asymilacji Ukraińców, łamiąc ich prawa.

Polska granica zachodnia, jaka zarysowana została w omawianym dokumencie była dla państwa polskiego bardzo korzystna, a jednocześnie przemawiały za nią liczne argumenty, które w sposób przekonywujący i logiczny zostały przedstawione przez Romana Dmowskiego. Spotkała się ona jednak z bardzo silnym oporem Niemiec (co zrozumiałe) oraz Wielkiej Brytanii (co jest już mniej zrozumiałe) i ostateczne postanowienia Konferencji Wersalskiej w sposób zasadniczy odbiegały od treści "Noty". To jednak zostanie omówione w osobnym artykule.


- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -
¹ Zastanawiające może być omawianie sprawy Galicji i Śląska Cieszyńskiego (czyli terytoriów wchodzących przed I wojną światową skład Austrii) na konferencji pokojowej z Niemcami. Mogło to wynikać z tego, że imperium austro-węgierskie rozpadło się bezpowrotnie, a gdzieś trzeba było uregulować sporne kwestie graniczne.

² Posłużono się tu niemiecką nomenklaturą, w której od czasów króla Fryderyka II, dla określenia terenu odpowiadającego polskiemu Pomorzu Gdańskiemu używano nazwy "Westpreßen" (Prusy Zachodnie).

³ W świetle współczesnej wiedzy historycznej trudno zgodzić się z tezą, że tzw. Ruś Halicka (terytorium odpowiadające późniejszej Galicji Wschodniej) wchodziła w skład państwa polskiego od "najdawniejszych czasów" z przerwą w latach 1091-1340. Za czasów np.: Mieszka I ta kraina wchodziła w skład Rusi Kijowskiej.

⁴ Chodzi tu o język ukraiński - w oficjalnej nomenklaturze austriackiej Ukraińców nazywano "Rusinami".

⁵ Komitat - jednostka podziału terytorialnego na Węgrzech (za "Nowa Encyklopedia Powszechna" tom 3, wyd. PWN).

⁶ Rewindykacja (od łacińskiego revindicare - "znowu odbierać") - dochodzenie na drodze sądowej lub innej drodze prawnej zwrotu zabranej własności; odzyskanie utraconego mienia (definicja za "Mały Słownik Języka Polskiego" wyd. PWN, Warszawa 1999 r.). W tekście dokumentu w znaczeniu umownym - jako odzyskiwanie utraconych ziem, terytorium.

⁷ Istotnie, analizując przytoczone dane, trudno wytłumaczyć powody tego, że w ciągu 10 lat stosunek ludności polskiej do czeskiej zmieniał się w tak dużym stopniu (i to głównie na niekorzyść ludności polskiej).

⁸ Gruszów - mała miejscowość leząca 40 km na południe od Krakowa.

⁹ W świetle obecnej wiedzy historycznej Śląsk nie wchodził w skład Państwa Mieszka I, a został przyłączony dopiero przez Bolesława Chrobrego (za "Historia Polski do 1505 r." J. Wyrozumskiego) choć są co do tego wątpliwości.

¹⁰ Regencja - jednostka podziału administracyjnego w państwie pruskim, pośrednia między powiatem a prowincją (za "Nowa Encyklopedia Powszechna" tom 3, wyd. PWN).

¹¹ Ostatecznie Śląsk został włączony w skład Prus w wyniku wojny 7 letniej (1756-1763) i kończącego ją pokoju w Huberstburgu (gdzie Austria zrzekła się swoich praw do tego kraju).

¹² Chodzi tu oczywiście o Brzeg (znajdujący się na południowy wschód od Wrocławia), a nie Brzeg Dolny (leżący na zachód od Wrocławia).

¹³ Wg relacji żydowskiego kupca Ibrahima Ibn Jakuba, Pomorze Gdańskie wchodziło już w skład Państwa Mieszka I - potem oderwało się od Polski, zostało ponownie przyłączone przez Bolesława Krzywoustego 1119 r., a w okresie rozbicia dzielnicowego podbite przez Krzyżaków. Podana w "Nocie" data dotyczy II pokoju toruńskiego, kiedy Pomorze Gdańskie (tzw. Prusy Królewskie) zostało ostatecznie przyłączone do Państwa polskiego (za "Historia Polski do 1505 r." J. Wyrozumskiego).

¹⁴ Chodzi tu o tzw. Traktaty welawsko-bydgoskie, na mocy których m.in. elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm otrzymał w lenno ziemię lęborsko-bytowską.

¹⁵ Ządzbork - obecnie Mrągowo.

¹⁶ Lec (od niemieckiego Lötzen) - obecnie Giżycko.


Źródła:
1. Tekst "Noty" pochodzi z "Powstanie II Rzeczypospolitej" pod red. H. Janowskiej i T. Jędruszczaka.
2. Przypisy (opracowane na podstawie podanych w nich źródeł) i Komentarz zostały opracowane przeze mnie - Adam Pązik.