Nr ISSN 2082-7431
Polska Podziemna
Okręg Warszawa ZWZ-AK.
Część I.




Pierwszym Dowódcą Wojewódzkim i organizatorem Okręgu Warszawa Służby Zwycięstwu Polski był Henryk Józewski, przed wojną wojewoda wołyński, łódzki, minister spraw wewnętrznych i znany piłsudczyk.
Józewskiemu w dość krótkim czasie udało się zorganizować zręby Komendy Okręgu. Pierwsze prace organizacyjne rozpoczęto już w połowie października 1939 r. Wówczas to pierwszym zastępcą dowódcy i szefem sztabu Komendy Okręgu został ppłk dypl. Jan Rzepecki "Bielenia", zaś propagandę objął kpt. Zygmunt Hempel "Łukasz".

Sztab Okręgu powołano formalnie w połowie grudnia 1939 r., oprócz wyżej wymienionych w jego skład weszli:

Szef Wydziału I.
ppłk Jan Gorazdowski "Wolański".
- Tadeusz Boyko "Zbigniew" (?).
Szef Wydziału III.
kpt. dypl. Wojciech Borzobohaty "Jelita".
Kierownik łączności.
- Irena Piasecka "Inka".

A także:

- Włodzimierz Otocki "Zenon". Były Wicestarosta.
- Kubicki "Kowalik". Były starosta.
- Stefania Frołowiczowa - Hajkowiczowa "Ewa". Była działaczka Przysposobienia Wojskowego Kobiet.
- Kilku oficerów użytych do działań poza Warszawą.

Struktura Dowództw Wojewódzkich określona została ostatecznie w statusie Służby Zwycięstwu Polski, wysłanym do Londynu w dniu 6 stycznia 1940 r. Według tego dokumentu miała ona przedstawiać się następująco:

Dowódca Wojewódzki.
Rada Wojewódzka Obrony Narodowej.
Komisarz Wojewódzki (pełniący jednocześnie funkcje pierwszego zastępcy dowódcy oraz szefa Wydziału II).

Wydział I.
Szef, zastępca, referaty: organizacyjny, personalny, łączności.

Wydział II.
Szef (komisarz wojewódzki), zastępca, referaty: polityczny, propagandy, zbiórki środków pieniężnych, kontroli wydatków, Sekretariat Rady Wojewódzkiej Obrony Narodowej.

Wydział III.

Szef (pełniący jednocześnie funkcję szefa sztabu województwa oraz drugiego zastępcy dowódcy), zastępca, referaty: wywiadowczy, bojowy, broni.

Wydział IV.
Szef, zastępca, referaty: budżetowy, kasowy, materiałowy, służb.

Dowódca dyspozycyjny, zastępca, poczet i drużyna administracyjno-gospodarcza.

Równolegle w czasie przystąpiono do organizowania struktur konspiracyjnych w 24 powiatach województwa warszawskiego. Trzeba podkreślić, że sprawa nie była prosta, bowiem 10 powiatów znajdowało się na ziemiach północnego Mazowsza, włączonego przez Niemców do Provinz Ostpreussen. Nie trzeba chyba rozwodzić się zbyt długo nad tym, że czynnik ten bardzo poważnie komplikował wszelką działalność organizacyjną.

Pomimo tak trudnej sytuacji ropoczęto wysyłanie w teren oficerów Komendy Okręgu. I tak na teren ciechanowskiego udał się płk Tadeusz Tabaczyński "Grabowski", "Mazur", w powiecie warszawskim (późniejszej "Obroży") działał mjr w st. spocz. inż. Stanisław Krzyżak "Bronisław", następnie ppłk dypl. Alojzy Horak , w Pruszkowie mjr Bronisław Patlewicz "Nieczuja", w Mińsku Mazowieckim - Kubicki "Kowalik", w Grójcu - Wanda Godlewska "Wir", w powiecie skierniewickim mjr w st. spocz. Stanisław Pieńkoś "Wiesław", do Rawy Mazowieckiej wysłano por. Tadeusza Perdzyńskiego "Tomira", do Garwolina i Siedlec mjr Lucjana Szymańskiego "Janczara".

Ogólnie rzecz biorąc praca nad organizacją tzw. terenu, z powodu licznych trudności przebiegała dość wolno. Pod koniec 1939 r., nie zdołano wyjść poza stadium rozpoznania środowisk, albo w najlepszym przypadku organizowania zawiązków dowództw powiatowych.

W tym czasie dowódcami wojskowymi w poszczególnych powiatach byli:

Błonie.
mjr Wacław Ptaszyński "Walery".

Grójec.
por./kpt. Wacław Granat "Ryś".

Mińsk Mazowiecki.
płk Rożałowski.

Radzymin.
mjr Medard Cibiński "Ścibor".

Sochaczew.
- Stanisław Jasiński "Maria".

Sokołów Podlaski.
kpt. Władysław Prawecki "Wilk".

***

Na podstawie "Instrukcji dla Obywatela Rakonia", zredagowanej 4 grudnia 1939 r., w miejsce Służby Zwycięstwu Polski, utworzono Związek Walki Zbrojnej, który początkowo podzielono na pięć Obszarów.
Obszar nr 1 (Warszawa), który podlegał bezpośrednio płk/gen. Stefanowi Roweckiemu "Rakoniowi", podzielono na dwa Okręgi: Warszawa-Miasto "Drapacz" i Warszawa-Województwo "Morskie Oko".

Po klęsce Francji, czyli wiosną 1940 r., gen. Rowecki wprowadził zasadę, która znosiła zależność organizacyjną Okręgu Warszawa-Miasto od Obszaru nr 1 Warszawa i w kwestiach najistotniejszych podporządkowywała "Drapacz", bezpośrednio Komendantowi Głównemu ZWZ. Odtąd Komenda Obszaru utrzymała jedynie zwierzchność administracyjną.

Po rozwiązaniu Sztabu Dowództwa Wojewódzkiego SZP, sztab Komendy Okręgu Warszawa-Miasto ZWZ został zorganizowany na wzór sztabu Komendy Głównej:


Komenda Okręgu Warszawa-Miasto Związku Walk Zbrojnej.


Komendanci:

płk Zdzisław Zajączkowski "Grzywa".: styczeń 1940 - kwiecień/maj 1941
ppłk Antoni Chruściel "Nurt".: kwiecień/maj 1941 - 5 października 1944 r.

Szefowie sztabu:

ppłk Jan Rzepecki "Burmistrz", "Górski".: październik 1939 - wrzesień/październik 1940 r.
ppłk Antoni Chruściel "Nurt".: wrzesień/październik 1940 - kwiecień/maj 1941 r.
mjr dypl. Stanisław Weber "Chirurg".: 1941 - 1944 r.

Oddział I (Organizacyjny).

Szef:
ppłk Jan Gorazdowski "Wolański".: październik 1939 - 1 luty 1943 r.

Oddział II (Wywiad). Krypt. "Pakulscy".

Szefowie:
ppłk dypl. Bogusław Dobrzański "Leliwa".: ?? - ??
ppłk Czesław Karol Czajkowski "Szeremeta".: jesień 1941 - (styczeń/luty ?) kwiecień 1942 r.

Zastępcy:
kpt. dypl. Henryk Pohoski "Walery".: ?? - październik (?) 1941 r.
kpt./mjr art. Henryk Aleksander Trojańczyk "Miecz", "Akwizytor", "D-1".: październik 1941 - styczeń 1943 r.

Wywiad Ofensywny.

Szefowie:
kpt. dypl. Henryk Pohoski "Walery".: ?? - październik (?) 1941 r.
kpt./mjr art. Henryk Aleksander Trojańczyk "Miecz", "Akwizytor", "D-1".: październik 1941 - ??

Zastępca:
kpt./mjr art. Henryk Aleksander Trojańczyk "Miecz", "Akwizytor", "D-1".: ?? - wrzesień 1941 r.

Kontrwywiad.

Szefowie:
kpt. Edward Sobkowicz (?).: ?? - marzec 1940 r.
por. Stanisław Łaniewski vel Roman Drzewicki "Dach".: marzec 1940 - 1941 r.
rtm. Alfred Klausal "Alfred", "Baron".: koniec 1941 - styczeń/luty 1942 r.

Dowódca Brygad Wywiadowczych.
ppłk Konrad Makusch-Woronicz "Zbigniew", "Grom".: 1 maja - 1 października 1941 r.

Pod komendą "Zbigniewa" znajdowało się kilka Brygad Wywiadowczych, kierowanych przez policjantów N.N. "Ryśka", N.N. "Michała" oraz N.N. "Władka" i Żółtowskiego "Alfreda". Dwaj ostatni mieli być jakoby przedwojennymi pracownikami wywiadu.

Oddział III (Operacyjny).

Szefowie:
kpt. dypl. Wojciech Borzobohaty "Jelita".: listopad 1939 - czerwiec 1940 r.
ppłk Antoni Chruściel "Nurt".: czerwiec - 15 października 1940 r.
- N.N. "Odrowąż" (?) .: ?? - połowa 1942 r.
mjr dypl. Stanisław Weber "Chirurg" (?) .: 1940 (?) - 1944 (?)r.

Oddział IV (Kwatermistrzostwo).

Szef:
mjr Tadeusz Dołęga-Kamieński "Badacz".: ?? - ??

Oddział V (Łączność Operacyjna).

Szef:
mjr/ppłk łączn. Jerzy Uszyński "Jurski", "Ort", "Roman".: ?? - połowa 1942 r.

Oddział Vk (Łączność Konspiracyjna).

Kierowniczka:
kpt. Stefania Aluchna "Ala".

Oddział VI (Propagandowo-Informacyjny).

Szefowie:
por. Zygmunt Hempel "Łukasz".: ?? - marzec 1941 r.
- Aleksander Kamiński "Kaźmierczak", "Hubert".: marzec 1941 - 1944 r.

Związek Odwetu.

Szef:
por. Jan Czyżowski "Bekalski".: ?? - połowa czerwca 1942 r.

W okresie od stycznia 1942 r., czyli od pełnego podporządkowania Okręgu Warszawskiego bezpośrednio Komendzie Głównej, aż do 1 sierpnia 1944 r., czyli do wybuchu Powstania Warszawskiego obsada Komendy Okręgu wyglądała następująco:


Komenda Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej.


Komendant:

płk/gen. bryg. Antoni Chruściel "Monter".: kwiecień/maj 1941 - 5 października 1944 r.

Zastępcy:

- N.N. "Kozuba".: ?? - połowa 1942 r. (po jego odejściu stanowisko nie obsadzone do sierpnia 1944 r.).
płk Karol Ziemski "Wachnowski".: 4 - 7 sierpnia 1944 r. / 4 września - 2 października 1944 r.

Szef sztabu:

mjr/ppłk dypl. art. Stanisław Weber "Chirurg".: ?? - 1944 r.


Oddział I (Organizacyjny).

Szefowie:
ppłk Jan Gorazdowski "Wolański".: październik 1939 - 1 luty 1943 r.
kpt./mjr Wacław Kuliszewski "Asesor", "P-1".: luty 1943 - 6 września 1944 r.

Zastępca:
kpt./mjr Wacław Kuliszewski "Asesor", "P-1".: ?? - luty 1943 r.

Wydział Personalny.

Wojskowy Sąd Specjalny.

Przewodniczący:

- mgr Antoni Olbromski "Prawdzic", "dr Krauze".: ?? - 1943 r.
por. mgr Witold Majewski "Bursztyn", "Dominik".: 1943 - 1944 r.

Wojskowa Służba Ochrony Powstania "Niagara", "O".

Inspektorzy:
insp. policji ppłk Franciszek Julian Znamirowski "Narciarz".: ?? - 1943 r.
mjr Antoni Łocz "Bywalec", "Noster".: czerwiec 1943 - październik 1944 r.

Zastępca inspektora:
mjr Antoni Łocz "Bywalec", "Noster".: 1941 (?) - czerwiec 1943 r.

Oddziały Wojskowej Służby Ochrony Powstania służyć miały przede wszystkim ochronie powstania. Na czele oddziałów WSOP Okręgu stał inspektor WSOP, który służbowo podlegał komendantowi okręgu, natomiast w sprawach fachowych inspektorowi WSOP obszaru i Komendy Głównej.
Na szczeblach obwodów oddziałami WSOP dowodzili inspektorzy WSOP podlegli służbowo komendantom obwodów, a fachowo inspektorowi WSOP okręgu.

Organizacja oddziałów WSOP dostosowana była do zadań oczekujących je w okresie powstania i odtwarzania Sił Zbrojnych. WSOP miała współdziałać w okresie walki z oddziałami Armii Krajowej przy opanowywaniu obiektów użyteczności publicznej i państwowych oraz przejąć ich ochronę.
Do WSOP należała również obrona przeciwlotnicza bierna, obrona przeciwgazowa i przeciwpożarowa, ochrona obiektów wojskowych, organizacja obozów jenieckich, zwalczanie aktów masowego gwałtu, dywersji i sabotażu, zwalczanie spadochroniarzy nieprzyjaciela, zapewnienie porządku i bezpieczeństwa publicznego na obszarze objętym powstaniem.

Wojskowa Służba Kobiet.

Inspektorka:
mjr Maria Szymkiewicz "Rysia".: ?? - 2 października 1944 r.

Oddziałami WSK Okręgu kierowała inspektorka WSK, która podlegała służbowo komendantowi okręgu, natomiast pod względem fachowym inspektorce WSK obszaru i Komendy Głównej.
Organizacja WSK dostosowywana była do potrzeb bieżących i do zadań przewidzianych na okres walki. Zadana bieżące wykonywane były przez WSK w myśl rozkazów komendanta okręgu oraz komendantów obwodów.

Za wyszkolenie zespołów według specjalności wymienionych w zadaniach odpowiedzialne były przed właściwymi dowódcami inspektorka okręgowa i obwodowe referentki WSK.
Na Wojskowej Służbie Kobiet opierała cała łączność konspiracyjna Okręgu. Niezależnie od tego oddziały lub poszczególne ochotniczki WSK mogły brać udział w akcji dywersyjnej, wywiadowczej i bojowej.
Zadania WSK obejmowały także pracę w zakresie łączności, służby sanitarnej, propagandy i informacji (kolportaż), opieki nad żołnierzem, obrony przeciwlotniczej biernej, obrony przeciwgazowej oraz służby transportowej, wartowniczej i biurowej w dowództwach.
Specjalnie tworzone oddziału łączności WSK podlegały bezpośrednio szefowi łączności operacyjnej okręgu.

Służba Sanitarna.

Szefowie:
płk dr med. Czesław Jaworski "Sas".: ?? - lipiec 1942 r.
ppłk rez dr med. Henryk Lenk "Bakcyl".: sierpień 1942 - październik 1944 r.

Służba Duszpasterska (dziekan Okręgu Warszawa AK).

Szef:
mjr/ppłk ks. Stefan Kowalczyk "Biblia".: ?? - ??

Kwatera Główna Okręgu Warszawa AK.

Komendant:
kpt. Zbigniew Rubach-Połubiński "Admirał".: ?? - październik (?) 1944 r.

Oddział osłonowy Komendy Okręgu Warszawa AK.

Dowódca:
por./kpt. Ludwik Witkowski "Kosa", "Pocisk", "Michał".: 26 lipca - październik 1944 r.

Oddział II (Wywiad, Kontrwywiad).
Krypt. "Monopol", "Pracownia", "Laboratorium", "D".


Szefowie:
kpt. Alfons Piorunowski "Stefan".: ?? - wrzesień 1943 r.
mjr art. Henryk Aleksander Trojańczyk "Miecz".: wrzesień 1943 - październik 1944 r.

Zastępcy:
mjr art. Henryk Aleksander Trojańczyk "Miecz", "Akwizytor", "D-1".: październik 1941 - styczeń 1943 r.
mjr. Stanisław Rogoziński (?) "Stanisław".: luty 1943 - ??.
kpt. Józef Borucki "Bryła", "D-2".: 1943 - 30 września 1944 r.

Wywiad Ofensywny.

Szefowie:
mjr art. Henryk Aleksander Trojańczyk "Miecz", "Akwizytor", "D-1".: październik 1941 - styczeń 1943 r.
mjr. Stanisław Rogoziński (?) "Stanisław".: luty 1943 - ??.
kpt. Józef Borucki "Bryła", "D-2".: 1943 - 30 września 1944 r.

Kontrwywiad.

Szefowie:
mjr Bolesław Kozubowski "Mocarz", "Pleban".: wrzesień 1942 - 12 czerwiec 1944 r. (aresztowany).
por./mjr Wincenty Kwieciński "Witek", "D-3".: styczeń - maj 1944 / czerwiec 1944 - ??

Zastępcy:
por. Wincenty Kwieciński "Lotny", "Witek".: październik 1942 - czerwiec 1944 r.
por. Bolesław Nanowski "Lektor", "D-3d".: styczeń - maj 1944 / czerwiec 1944 - ??

Sekretarka i główna łączniczka szefa kontrwywiadu:
- N.N. (Jadwiga Berger ?) "Irena".: jesień 1942 - maj1943 r.
- Anna Rószkiewicz-Litwinowiczowa "D3-a", "Halina", "Lala", "Pallas".: maj 1943 - ??

Łączniczki szefa kontrwywiadu:
- Jolanta Poszepczyńska "Hanka", "Litka", "Marysia".: sierpień 1943 - marzec 1944 r.
- N.N. "Teresa".: marzec 1944 - ??

Komórka likwidacyjna.

Szefowie:
ppor./por. łączn. Aleksander Dakowski "Aleksander".: ?? - połowa 1943 r.
ppor. Roman Rozmiłowski "Srebrny", "Zawada".: połowa 1943 - ??

W połowie 1942 r., grupa Dakowskiego została przekazana Oddziałowi II Komendy Obszaru Warszawa. Od połowy 1943 r., czyli od momentu gdy por. Dakowski przeniesiony został do Komendy Głównej, dowództwo nad oddziałem objął ppor. Roman Rozmiłowski "Srebrny".

Brygady Specjalne.

Brygada Specjalna A.
Dowódca:
- Stanisław Zaremba "D-4", "Luty", "Paweł".

Utworzona w styczniu 1944 r.

Brygada Specjalna B.
Dowódca:
sierż. Edward Szpetkowski "Bogdan", "Kruk", "Lipiec".

Brygada Specjalna C (osłonowa i likwidacyjna).
Dowódcy:
plut. Stefan Olesiak "D-6", "Dąbrowski", "Słoń".
- Alfred Głowiński "Listopad", "Palma".

Brygada Rozpracowująca.
Dowódca:
por. Stanisław Mierzeński "D-60", "Glinka", "Mazurek", "Paczka".

W maju lub czerwcu 1944 r., por. Mierzeński przejął dowodzenie nad kilkoma innymi brygadami wywiadowczymi Okręgu. Z jego relacji wynika, ze były to: brygada Czesława Mekińskiego "D-73" (około 20 lipca przekazana bezpośrednio szefowi kontrwywiadu Okręgu), brygada Żołtowskiego (względnie Żółtaka), brygada N.N. "Halszki" oraz brygada działająca we Włochach, niedaleko Warszawy.

Przez kilka miesięcy 1943 r., w ramach kontrwywiadu Okręgu działała również tzw. Brygada Wywiadowcza "Nebel" (brygada młodzieżowa), dowodzona przez Władysława Żelechowskiego "Krajewskiego", "Nebela". Swoją działalność prowadziła jako "niezależna brygada informacyjno-likwidacyjna".
Po konflikcie z Bolesławem Kozubowskim "Mocarzem" brygada podjęła ścisłą współpracę ze "Sztafetą", "Podkową", czyli z oddziałem dyspozycyjnym Delegatury Rządu na Kraj, dowodzonym przez kpt. Bolesława Kontryma "Żmudzina".

Referaty.

Referat Policyjny.
Kierownik:
ppor. Bolesław Nanowski "D-3d", "Lektor", "Mandaryn", "Pszczelarz".: koniec 1942 - 1944 r.

Zadania: zbieranie materiałów i informacji na temat struktur i działalności Ordnungspolizei, Schupo, Gendarmerie, policji polskiej miasta Warszawy, policji polskiej powiatu warszawskiego, Kriminalpolizei (wydz. V Urzędu Dowódcy Sipo und SD).

Poza zbieraniem informacji i materiałów do zadań referatu należało rozpracowywanie oficerów i szeregowych policji, szczególnie tych którzy odznaczali się bezwzględnością lub służalczością wobec okupanta oraz gromadzenie materiałów dotyczących morderstw, napadów, kradzieży itp.

Oprócz codziennych meldunków referat raz w tygodniu (czwartek) przygotowywał tzw. "Kronikę Policyjną", która dawała tygodniowe zestawienia z miasta i powiatu według schematu: zabójstwa, dywersje, rabunki, różne.
Dodatkowo prowadzono zestawienia zastrzelonych Niemców, Polaków i innych narodowości przez nieznanych sprawców.

Referat Prasy i Spraw Miejskich.
Kierownik:
kpr./ppor. Edmund Odorkiewicz "D-8", "Lif", "Messerschmitt", "Poncz".: koniec 1942 - 1944 r.

Referat swoją działalnością obejmował instytucje miejskie oraz starostwo miejskie i powiatowe.

Referat Władz Bezpieczeństwa i Szyfrów.
Kierownik:
kpr. Aleksander Grużewski "Lord", "Profesor", "Puszta".: lipiec 1943 - 1944 r.

Referat Więzienny.
Kierownik:
kpr. pchor. Waldemar Baczak "Waldek".: jesień 1942 - 1944 r.

Referat Administracji Niemieckiej.
Kierownik:
por. Maksymilian Suski "Maks", "Mechanik".

Zadania: Sprawy dystryktu warszawskiego. Referat dostarczał przede wszystkim poufne sprawozdania gubernatora dystryktu warszawskiego oraz listy konfidentów przeważnie z terenów poznańskiego i Pomorza.
Poza tym referat dostarczał szczegółowych informacji do wykorzystania przez wywiad przemysłowy, śledził bowiem sprawy opałowe dystryktu, co łączyło się również z organizacją transportów niemieckich.
Kluczową informatorką referatu była Teodora Żukowska z domu von Seracsin "Milena", "Monachium" - pracownica w siedzibie gubernatora dystryktu warszawskiego w Pałacu Bruhla.

Referat Arbeitsamtu.
Kierownik:
ppor. Marian Krzyształowicz "Kamiński".

Referat "K" (Komunistyczny).
Kierownik:
ppor. Jerzy Jahołkowski "D-5b", "Ju-52", "Longin", "Paczula", "Poborca".: wrzesień 1943 - 1944 r.

Referat Lokali Rozrywkowych.
Kierownik:
por. Stanisław Mierzeński "D-60", "Glinka", "Mazurek", "Paczka", "Szczepański".

Referat Prawny.
Kierownik:
ppor. Stanisław Lipiński "Niemira".

Oficerowie kontrwywiadu w Obwodach (dzielnicach).

Śródmieście "3".
ppor. Witold Złotnicki "Redaktor", "Witold".: początek 1943 r.
- Jerzy Dewitz "Lewy", "Rola".

Praga "6".
- N.N. "Leski".

Wola "16".
- N.N.

Żoliborz "17".
ppor. Tadeusz Kern-Jędrychowski "Szrapnel".: kwiecień 1942 - 1944 r.

Ochota "18".
kpt. Roman Talarek "Marek", "Gronowski", "Urwis".: 1940 (?) - ??
- N.N. "Lepszy".

Mokotów "19".
- N.N. "Wiedza".

Powiat.

Szef kontrwywiadu:
mjr Konstanty Rogaliński "Karo", "Konstanty", "Kostek", "Majster".

***

Aparat kontrwywiadowczy Okręgu był znacznie mniej liczny niż jego odpowiednik na szczeblu Komendy Głównej. Według zestawienia finansowego z maja 1943 r., liczył on w tym czasie 14 pracowników etatowych.
Wraz z rozrostem liczebnym zaszła potrzeba podziału struktur kontrwywiadu okręgu, który ostatecznie podzielono na trzy piony: brygady wywiadowcze (rozpracowywanie osób i faktów), referaty (opracowywane informacji) oraz sieć oficerów kontrwywiadu w poszczególnych dzielnicach.

W lutym 1944 r., pełniący w tym czasie obowiązki szefa kontrwywiadu Okręgu por. Kwieciński "Lotny", nakazał pełną koordynację prac w ramach wspomnianych wyżej pionów.
Od tego czasu, każdy z nich miał oficera odpowiedzialnego za jego działalność, a także za przekazywanie materiałów na wyższy poziom organizacyjny. Na oficerów tych zostali wyznaczeni:

Brygady Specjalne (rozpracowywanie).
- Stanisław Zaremba "Luty".
por./kpt. Stanisław Mierzeński "Mazurek", "Paczka".

Referaty.
por. Bolesław Nanowski "Lektor", "Pszczelarz".

Dzielnice.
ppor. Robert Augustyniak "Laur".

***

W początkowym okresie istnienia, główną formą działalności wywiadu i kontrwywiadu Komendy Okręgu było rozpracowywanie sił niemieckiego garnizonu Warszawy oraz przejeżdżających przez miasto transportów wojskowych.
Ważną dziedziną wywiadu okręgu był też kontakt z więźniami, głównie Pawiaka. Współpracowano w tej kwestii z będącymi w służbie funkcjonariuszami polskiej straży więziennej.
Od 1942 r., działalność ta została zdominowana przez Komendę Główną (poprzez Referat 998 Oddziału II) oraz odpowiednią komórkę Delegatury Rządu na Kraj.

Na przełomie stycznia i lutego 1942 r., rozkazem Komendy Głównej ZWZ cały aparat kontrwywiadowczy Komendy Okręgu Warszawa został przeniesiony do tworzonej w tym czasie Komendy Obszaru Warszawa. Fakt ten spowodował, iż Okręg Warszawa, w okresie od stycznia do września 1942 r., nie dysponował własnym pionem kontrwywiadu. Dopiero 1 września 1942 r., płk Chruściel otrzymał zezwolenie Komendy Głównej na utworzenie własnego aparatu kontrwywiadowczego.


Oddział III (Operacyjno-Wyszkoleniowy).

Szefowie:
- N.N. "Odrowąż" (?) .: ?? - połowa 1942 r.
- N.N. "Kopeć", "Sebastian" (?) .
mjr/ppłk dypl. art. Stanisław Weber "Chirurg".: 1943 - 1944 r.
mjr. N.N. "Astrolog", "Huragan" (?).: ?? - 1944 r.

Wydział Saperów.

Szefowie:
kpt./mjr sap. Jerzy Lewiński "Jurek", "Chuchro".: ?? - listopad 1943 r.
por./kpt. Józef Pszenny "Apollo", "Chwacki".: 1943 - październik 1944 r.

1 Batalion saperów.

Dowódca:
por. sap. Stanisław Gąsiorowski "Mieczysław".: ?? - ??

Kompania 101.
Kompania 102.

2 Batalion Saperów Praskich.

Dowódca:
por. Lucjan Zaruski "Władysław".: ?? - ??

Oddziały saperów okręgowych, podległe szefowi saperów, przeznaczone zostały do wykonywania zadań specjalnych, takich jak dywersja na liniach kolejowych węzła warszawskiego, fortyfikowanie przyczółków mostowych na Wiśle, wykonywanie zapór przeciwpancernych i prace na liniach komunikacyjnych.
Zadania saperskie na szczeblu obwodów realizowały oddzielne oddziały saperskie, w sile od plutonu do kompanii, w zależności od potrzeb danego obwodu. Obwody Śródmieście, Praga i Podmiejski rozporządzały kompaniami saperskimi, inne obwody jedynie plutonami.

Oprócz wymienionych wyżej oddziałów saperskich przy każdym plutonie bojowym, formowane były patrole minerskie, przeznaczone do torowania drogi oddziałom szturmowym. Na początku 1944 r., około 60 % plutonów posiadało już przeszkolone patrole minerskie.

Sprzęt saperski i dywersyjny Okręgu (stan z lipca 1944 r.):

a) 900 sztuk nożyc do cięcia drutu kolczastego.
b) kilkaset łopat i kilofów (większa część została dostarczona przez zarząd miejski bezpośrednio przed wybuchem powstania).
c) 60 000 kolców przeciwsamochodowych.
d) 800 metrów liny stalowej na zapory przeciwsamochodowe.
e) materiał do budowy barykad przeciwpancernych.
f) 22 komplety min kolejowych.
g) 200 sztuk min przeciwpancernych.
i) 700 kg. materiałów wybuchowych.

***


Ogólny zakres zadań przypisanych dla Okręgu podzielono na trzy części (okresy): organizacyjno-przygotowawczy, walki i Odtwarzania Sił Zbrojnych w kraju.
Zadania okresu przygotowawczego objęły: organizację dowództw i oddziałów bojowych w dostosowaniu do potrzeb walki, przygotowanie walki pod względem taktycznym i materiałowym, wyszkolenie dowódców i oddziałów, kierownictwo bieżącą akcją sabotażową i dywersyjną, wychowanie żołnierzy, opiekę nad nimi, bezpieczeństwo organizacji i pracy, współpracę z Delegaturą Rządu, zwierzchnictwo nad nad sądownictwem wojskowym i wykonywanie jego wyroków oraz prace przygotowawcze nad planem Odtwarzania Sił Zbrojnych.

Zadania okresu walki określono w następujący sposób: kierowanie walką, zapewnienie bezpieczeństwa na terenie objętym walką, zabezpieczenie urządzeń użyteczności publicznej i majątku państwowego oraz współpraca z wojewódzkim szczeblem organizacji państwowej.
Przygotowania na okres odtwarzania Sił Zbrojnych przewidywały: organizację terenowych władz wojskowych oraz nadzór nad odtwarzaniem Sił Zbrojnych w zakresie przewidzianym dla Okręgu Warszawa.

Okręg warszawski w praktyce już od 1940 r., był przygotowywany do powstania powszechnego. W związku z tymi przygotowaniami opracowano w Komendzie Okręgu odpowiedni plan. Na wypadek wybuchu wspomnianego powstania zadaniami Okręgu Warszawa AK było:

1) Zniszczyć niemieckie jednostki bezpieczeństwa, formacje partyjne i organy administracji, znajdujące się na terenie okręgu, a przede wszystkim w samej Warszawie.

2) Rozbroić jednostki niemieckich sił zbrojnych, znajdujące się na terenie okręgu, a w wypadku gdyby stawiały one opór - zniszczyć je na równi z policją, partią i administracją.

3) Opanować magazyny i składy wojskowe, w pierwszym rzędzie magazyny uzbrojenia i sprzętu bojowego.

4) Opanować miasto i powiat podmiejski, w pierwszym rzędzie węzeł komunikacyjny, dworce kolejowe, mosty na Wiśle, lotniska, radiostacje (Raszyn i Babice), centrale telekomunikacyjne i zakłady użyteczności publicznej.

5) Zorganizować obronę na dwóch liniach obronnych: pierwszą w oparciu o wschodnie krańce Pragi, drugą - na zachodnim brzegu Wisły, na odcinku od Bielan do Siekierek.

6) Zapewnić w mieście bezpieczeństwo publiczne i bezpieczeństwo pracy administracji zastępczej, która bezzwłocznie przystąpi do urzędowania.

7) Rozpocząć odtwarzanie Sił Zbrojnych zgodnie z planem.

8) Trzymać w pogotowiu główne siły okręgu, o ile nie będą one zaangażowane w walce o utrzymanie stolicy, do działania bądź w kierunku północnym na Modlin, bądź w kierunku zachodnim na Łowicz i Skierniewice.

W lutym-marcu 1944 r., zadania dla Okręgu Warszawskiego AK uległy zmianie. Tak oto opisywał je płk Jan Rzepecki:

"W marcu 1944 r., na tle ogólnego położenia wojennego, nastąpiła zmiana planu bojowego okręgu w związku z zatwierdzeniem nowego planu ogólnego pod nazwą "Burza".
Zrezygnowano z walki w Warszawie, najlepiej uzbrojone oddziały okręgu (około 4 000 ludzi) miały z niej odejść do dyspozycji Podokręgu Skierniewice, w mieście miały pozostać tylko oddziały przeznaczone do ochrony ludności przed atakami gwałtu okupanta przy ewakuacji miasta.

Taki stan rzeczy obowiązywał do połowy lipca 1944 r. i zgodnie z nim podejmowane były przygotowania do przyszłych działań sił Okręgu Warszawa AK, co miało bardzo poważny wpływ na warunki, przebieg i wyniki walki podjętej w Warszawie.


W zacytowanym powyżej twierdzeniu jest wyraźnie zawarta sugestia, że na początku 1944 r., Warszawa została wyłączona z operacji "Burza", a do idei walki w mieście wrócono rzekomo dopiero w lipcu tego roku, w warunkach zupełnej improwizacji operacyjnej.
Tezę tą bardzo skutecznie obalił jednak płk dr hab. Krzysztof Komorowski w swoim studium "Bitwa o Warszawę `44".:

...wnioski o zgubnym wpływie rzekomego wyłączenia Warszawy z "Burzy" na przygotowania do walki o miasto i pozbawienie go podstawowego uzbrojenia i wyposażenia są bezzasadne, podobnie jak krytyczna ocena przyczyn rzekomo gwałtownej zmiany planów operacyjnych dla garnizonu stołecznego AK w lipcu 1944 r.
Z analizy materiałów źródłowych wynika bowiem niezbicie, że od jesieni 1943 do lata 1944 r. nieprzerwanie obowiązywały dwa warianty wystąpienia antyniemieckiego.

Po pierwsze:
Aktualność zachował plan Powstania na wypadek załamania się Wehrmachtu na froncie przy objawach katastrofy niemieckiej, z utrzymaniem w mocy wszystkich dotychczasowych rozkazów i zadań, przede wszystkim dla Warszawy.
Na tę okoliczność, wzorem 1918 r., kalkulowano siły do ułatwionych rozbrojeń Niemców i zajęcia kluczowych obiektów stolicy.

Po drugie:
Wprowadzenie alternatywnego planu "wzmożonej akcji dywersyjnej Burza", jako działań na tyły niemieckie, wobec zbliżania się frontu bez oznak rozkładu armii niemieckiej, nie eliminowało dotychczasowej koncepcji powstańczej.
Potwierdził to 14 lipca 1944 r. Dowódca AK w swoim raporcie sytuacyjnym do Naczelnego Wodza:

"Przygotowania powstańcze niczym nie zostały naruszone przez przygotowania do Burzy. W obecnym czasie, zależnie od położenia, jesteśmy w stanie przeprowadzić walkę w obu formach oddzielnie lub w obu formach jednocześnie, lecz w różnych terenach".

Utrzymywano więc dwie możliwości operacyjne (powstanie i akcje dywersyjne) co pozwalało elastycznie reagować na ewentualne zmiany w sytuacji frontowej.
W połowie lipca 1944 r. nie wrócono zatem do planów Powstania w Warszawie, lecz jedynie wybrano ten wariant na podstawie analizy i oceny ówczesnej sytuacji politycznej, militarnej i społecznej.
W tym kontekście traci zasadność spór czy Powstanie Warszawskie było tylko fragmentem "Burzy", czy też samodzielnym wystąpieniem.

Przypomnijmy, że generałowie Komorowski i Pełczyński zgodnie stwierdzili po wojnie, że wstępna decyzja do walki o Warszawę zapadła w połowie lipca. Przy czym odnosiła się ona wyłącznie do wystąpienia lokalnego w stolicy z jednoczesnym utrzymaniem operacji "Burza" w pozostałych okręgach strefy frontowej.
Oceniano bowiem, że przy ówczesnym stanie sił niemieckich na ziemiach polskich i ich możliwościach przeciwpowstańczych powstanie powszechne "nie ma widoków powodzenia".

Podobnie rzecz ma się się z datą podjęcia decyzji o wprowadzeniu czujności do powstania. Oto co pisze w tej kwestii dr hab. Krzysztof Komorowski:

...Zwolennicy rychłego opanowania Warszawy przed nadejściem Armii Czerwonej wpłynęli na niezdecydowanego, w poczuciu odpowiedzialności za konsekwencje ewentualnej klęski, dowódcę AK (obowiązywał pogląd, że powstanie nie może się nie udać).
W rezultacie już 12 lipca (według oryginalnego zapisu rozszyfrowanej depeszy w Londynie), a więc w okresie wyraźnego przesilenia w operacji "Bagration" (Wilno zostało zdobyte 13 lipca), a nie 21 lipca, jak błędnie przyjęto w dotychczasowej historiografii, gen. Komorowski wydał rozkaz wprowadzenia stanu czujności do Powstania z dniem 25 lipca o godzinie 00.01

Terminy zawarte w depeszy do Londynu mają istotne znaczenie, gdyż powszechnie przyjęto, ze nastąpiło to 21 lipca - jako dzień wydania zarządzeń do stanu czujności. Z treści tego dokumentu jasno wynika, że błędnie utożsamiano czas wstępnej decyzji z czasem nadania depeszy.
Przy tym warto dodać, że wiadomość o wyznaczeniu czasu operacyjnego do czujności dotarła do Londynu 24 lipca i została odczytana dopiero następnego dnia o godzinie 15.00. Trudno dociec przyczyn dziewięciodniowej zwłoki w meldunku gen. "Bora do Londynu o ogłoszeniu czujności do powstania..."


***


Wraz z gwałtownym rozrostem liczebnym struktur Okręgu pojawiła się konieczność uruchomienia konspiracyjnego wyszkolenia wojskowego, napływających w szeregi Armii Krajowej kolejnych roczników młodzieży, zwłaszcza tej, która nie przeszła takiego przeszkolenia przed wrześniem 1939 r.
System szkoleniowy w warunkach konspiracyjnych, z jasnych względów nie mógł rozwinąć się w szeroko zakrojony i jawny proces.

Szkolenia odbywały głównie w lokalach konspiracyjnych. Początkowo zapoznawano szkolonych z podstawowymi środkami walki (pistolet, karabin, granat), uczono się terenoznawstwa z map, elementów taktyki, poznawano organizację wojsk nieprzyjaciela.
Stopniowo przechodzono do ćwiczeń praktycznych, ćwicząc strzelanie w nocy lub nad ranem poza terenem zabudowanym. Udało się również urządzić konspiracyjne strzelnice dla broni ręcznej.
Oprócz tego uruchomiono szkolenia z zakresu łączności (łącznice telefoniczne, alfabet Morse`a, krótkofalówki), szkolenia motorowe (kryptonim "Iskra"), dywersyjne (poznawanie materiałów wybuchowych).

Od jesieni 1941 r., dla doświadczonych konspiratorów zorganizowano szkolenie na tajnych, pięciomiesięcznych szkołach podchorążych rezerwy piechoty, czteromiesięcznych szkołach podoficerskich, w oficerskiej szkole pancernej oraz na kilkunastu kursach specjalistycznych.
Z biegiem czasu wprowadzono również szkolenie dla kobiet, głównie w kierunkach: sanitarnym, łącznościowym i minerskim.

Na wszystkich wymienionych wyżej kursach i szkoleniach naukę pobierało ok. 1/4 wszystkich elewów podziemnego szkolnictwa wojskowego. Dla przykładu można nadmienić, że na przełomie 1942 i 1943 r., na II kursie szkoły podchorążych rezerwy piechoty było 88 klas i 484 elewów, na III kursie tej samej szkoły w 40 klasach było 274 elewów, na I kursie szkoły podoficerskiej w 74 klasach był 377 elewów, na następnym 7 klas i 40 elewów.


Oddział IV (Kwatermistrzostwo).

Szefowie:
por./kpt. int. Tadeusz Emil Dąbrowski "Daktyl".: ?? - kwiecień 1944 r.
mjr Tadeusz Dołęga-Kamieński "Badacz", "C-1".: 1 maja - październik 1944 r.

Umundurowanie:

Jedyną widoczną oznaką żołnierzy Armii Krajowej były biało-czerwone opaski (mowa o okresie po wybuchu powstania), noszone na rękawach. Opaski zostały przygotowane dla całego stanu okręgu.
Niewielka ilość mundurów znajdująca się na terenie Okręgu pochodziła z trzech źródeł: mundury indywidualne z okresu września 1939 r. mundury typu polskiego przechowywane w konspiracyjnych magazynach oddziałowych i mundury otrzymane ze zrzutów.

Kwatermistrzostwo prowadziło również ewidencję niemieckich magazynów mundurowych w Warszawie, aby w okresie walki uruchomić z przechowywanych w nich zapasów zakłady krawieckie, pracujące da potrzeb wojska powstańczego.
W czasie powstania zakłady te dostarczyły oddziałom powstańczym około 3 000 mundurów i kilka tysięcy par bielizny, wykonanych ze zdobytych materiałów niemieckich.

Żywność:

Zapasy żywności zmagazynowanej pochodziły ze zdobyczy, zakupu oraz darów. Zapas żywności Okręgu, w lipcu 1944 r. wystarczał na trzydniową rację dzienną dla około 45 000 żołnierzy.
Żywność ta magazynowana była w konspiracyjnych magazynach Komendy Głównej, w konspiracyjnych magazynach Obwodów oraz w magazynach Rady Głównej Opiekuńczej.

Rada Główna Opiekuńcza prowadząca akcję dożywiania najbiedniejszej ludności, miała prawo posiadać pewne zapasy żywności. Kuchnie RGO zaopatrywane były w zapasowy sprzęt kuchenny, który na wypadek powstania pozwalał na zorganizowanie wyżywienia oddziałów bez uszczerbku dla akcji dożywiania ludności.

Sprzęt sanitarny, stan z lipca 1944 r.:

a) 14 zestawów narzędzi chirurgicznych dla szpitali polowych oraz kilka aptek.
b) 5-7 zestawów chirurgicznych dużych.
c) 800 kompletów torb sanitarnych typu patrolowego.
d) 700 sztuk noszy polowych.
e) około 60 000 opatrunków osobistych.

Sprzęt różny:

a) około 100 lornetek polowych.
b) kilka artyleryjskich zestawów pomiarowych.
c) kilkaset masek przeciwgazowych, typu polskiego i niemieckiego.
d) kilkaset plecaków.

Oddział V-O (Łączność Operacyjna).

Szefowie:
mjr/ppłk łączn. Jerzy Uszyński "Jurski", "Ort", "Roman".: ?? - połowa 1942 r.
mjr Leopold Piątkiewicz "Leopold".: ?? - maj 1943 r.
kpt./mjr Kazimierz Larys "Lech".: czerwiec 1943 - 2 października 1944 r.

Zastępcy:
kpt./mjr Kazimierz Malinowski "Mirski".
kpt./mjr Kazimierz Larys "Lech".: 1942 (?) - czerwiec 1943 r.

Batalion Łączności Operacyjnej

Batalion został zorganizowany w trzech kompaniach łączności oraz kompanię radio.

Pierwsza Kompania Łączności.
Pluton łączności dowodzenia, sześć plutonów łączności dla Obwodów (Śródmieście, Żoliborz, Wola, Ochota, Mokotów) oraz pluton dla Rejonu Okęcie.

Druga Kompania Łącznosci.
Trzy plutony łączności (pełne) dla Obwodu Praga.

Trzecia Kompania Łączności.
Siedem plutonów łączności (szkieletowych) dla rejonów obwodu podmiejskiego.

Kompania Radio.
Pluton radio dowodzenia (szkieletowy), pluton radio obwodów (szkieletowy), pluton radio obwodu podmiejskiego (pełny), pluton warsztatowy (szkieletowy).

Sprzęt łączności Okręgu:

a) 14 radiostacji korespondencyjnych typu zrzutowego i produkcji konspiracyjnej wraz ze źródłami zasilania (4 na terenie miasta i 10 w powiecie warszawskim). b) 15 odbiorników radiowych.
c) 24 aparaty telefoniczne polowe z bateriami.
d) 30 aparatów telefonicznych przystosowanych.
e) 9 łącznic polowych od 6 do 20 połączeń.
f) 5 łącznic pocztowych.
g) 40 km. kabla telefonicznego-polowego.
h) 20 km. kabla elektrycznego (przeznaczony do użytku jako kabel telefoniczny, nietypowy).
i) 30 kompletów tarcz sygnałowych.
j) 12 rakietnic z kompletem rakiet.

W powyższym wykazie nie ujęto sprzętu łączności Komendy Głównej AK, który w momencie wybuchu walk o stolicę miał być przekazany Okręgowi.

Plutony łączności i radio, przeznaczone dla obwodów, w okresie walki obsługiwać miały okręgową sieć dowodzenia "S". Niezależnie od oddziałów łączności okręgu, komendanci wszystkich obwodów i rejonów obwodu podmiejskiego posiadali na swoich szczeblach plutony łączności dla obsługi sieci "B" (bojowej).

Oddział V-K Łączność Konspiracyjna.

Kierowniczki:
- Irena Piasecka "Tereska", "Elżbieta".
por./kpt. Stefania Aluchna "Ala", "Czajka".: ?? - październik 1944 r.

Głównym zadaniem Łączności Konspiracyjnej było przekazywanie rozkazów i wytycznych. Jej kierowniczka podlegała bezpośrednio szefowi sztabu Komendy Okręgu.
W szczególnych warunkach strukturalnych i terenowych Okręgu, łączność konspiracyjna oparta była na pieszych gońcach, a wyjątkowo i to tylko w sprawach nie cierpiących zwłoki, na zawiadomieniach telefonicznych, kodowanych zazwyczaj na wzór przeciętnych rozmów z życia codziennego.
Treść pism przekazywanych przez łączników była częściowo kodowana (adresy, daty, nazwy), a w ważniejszych wypadkach szyfrowana. Zmiany kodów i szyfrów następowały okresowo lub każdorazowo na wypadek zagrożenia, przy czym szyfry i kody na poszczególnych szczeblach dowodzenia były różne.

Wymiana korespondencji odbywała się w konspiracyjnych lokalach pocztowych. Na szczeblu okręgu działały dwie poczty, czyli okręgowa i obwodowa. Poczta okręgowa przyjmowała i przekazywała korespondencję okręgu do i od obwodów i między obwodami.
Łączność alarmowa komendanta okręgu z Komendą Główną i obszarem oraz dowództwami niższymi odbywała się na specjalnych punktach alarmowych.

Oddział VI (Biuro Informacji i Propagandy).

Szefowie:
- Aleksander Kamiński "Kaźmierczak", "Hubert".: marzec 1941 - 1944 r.
kpt. Antoni Nowak-Przygodzki "Opel".: maj/czerwiec - październik 1944 r.

Zastępcy:

- Czesław Michalski "Jankowski".: ?? - 3 listopada 1942 r. (aresztowany).
- Jerzy Stolz "Flisak".
kpt. Antoni Nowak-Przygodzki "Opel".: styczeń/luty - maj/czerwiec 1944 r.

Sekretarka:
- Maria Straszewsa "Emma".: kwiecień 1941 - ??

Komisja Propagandy - KOPR.

Powołana do życia przez Aleksandra Kamińskiego w czerwcu 1942 r. W skład komisji weszli:
Anna Jachnina, Eugeniusz Poreda, Apolonia Bocian, Halszka Buczyńska, Czesław Michalski, Maria Kann, Krystyna Artyniewicz oraz grafik o nazwisku Muszelak.

Komisja składała się z przedstawicieli kilku zaprzyjaźnionych z BiP-em organizacji i była organem projektodawczo-doradczym Wydziału Propagandy. Głównymi zadaniami Komisji było ustalanie ogólnych wytycznych propagandy, projektowanie akcji propagandowych, zbieranie głosów z różnych środowisk i terenów na tematy propagandy.

BiP Okręgu Warszawa wydał w sumie 17 pozycji sygnowanych skrótem KOPR (niektóre liczyły kilka zeszytów). Pierwszą pozycją tego typu była wydana w kwietniu 1942 r., broszura autorstwa Haliny Krahelskiej, zatytułowana "Oświęcim. Pamiętnik więźnia". Było to, napisane w formie pamiętnika, opowiadanie o sytuacji więźniów, oparte na relacjach z obozów koncentracyjnych.

W maju 1942 r., w nakładzie 8 000 egz., wydano zbiorek wierszy zatytułowany "Werble Wolności". Zawierał on m. in. wiersze Kazimierza Wierzyńskiego "Święty Boże", Antoniego Słonimskiego "Alarm, Wszystko", Tadeusza Hiża "Bezimieńcom", Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego "Rozkaz dla Warszawy", Jana Janiczka "Najmłodsi".

W styczniu 1943 r., ukazał się drugi zeszyt "Werbli Wolności", a w nim wiersze m. in. Adama Mickiewicza, Karola Huberta Rostworowskiego "Naprzód", Andrzeja Józefa Kamińskiego "Noc pod Derną". W czerwcu tego samego roku wyszedł trzeci zeszyt, w który opublikowano m. in. wiersze Krzysztofa Kamila Baczyńskiego "Uderz", Krystyny Pogodzkiej "Święta Barbara", Zofii Zawadzkiej "Na odbicie więźniów z Pawiak"Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego "Ballada".

W październiku, w czwartym zeszycie "Werbli Wolności" ukazały się wiersze m. in. Władysława Broniewskiego "Co mi tam troski...", Jerzego Jurandota "Panie Pułkowniku Kiliński", Zofii Zawadzkiej "Ballada o Antku Warszawiaku", Jana Kasprowicza fragment z "Księgi ubogich".
W styczniu 1944 r., wydano szósty zeszyt (błędna numeracja - numer piąty nie ukazał się), w którym ukazały się wiersze m. in. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego "Mazowsze", Jana Brzechwy "Ojczyzna", Stanisława Ostrowskiego "Bez patosu", Ryszarda Kiersnowskiego "Testament poległych".

W czerwcu 1942 r., ukazała się w nakładzie 25 000 egzemplarzy ośmiostronicowa broszurka pt.: "Obrazki dla wsi", piętnująca za pomocą odpowiednich obrazków i wierszyków bratanie się chłopów z okupantem. W tym samym roku wydano analogiczną broszurę "Poznajesz", adresowaną do mieszkańców miast.
W sierpniu 1942 r., ukazała się w nakładzie 2 000 egzemplarzy opracowana przez Halszkę Buczyńską broszura pt.: "Warszawa w ogniu. Kronika dni wrześniowych". Na 32 stronach podawała ona najważniejsze fakty z oblężenia Warszawy, zawierała ponadto wiersze Jana Janiczka i Jana Lechonia oraz fragmenty pamiętników nadesłanych na konkurs ogłoszony wspólnie przez "Biuletyn Informacyjny" i "Sztukę".

Wspomniany konkurs wygrała Anna Jachnina, której pamiętnik oraz fragmenty pamiętników innych wspomnień nagrodzonych i wyróżnionych na tym konkursie, zostały zamieszczone w wydanej we wrześniu 1942 r., pod redakcją Hanny Buczyńskiej w nakładzie 2 000 egz., 56-stronicowej broszurze "Pamiętniki z oblężenia Warszawy".
Hanna Buczyńska była również autorką ośmiostronicowej broszury zatytułowanej "Na robotach w Rzeszy", zawierającej opis tragicznej sytuacji polskich robotników w Niemczech, którą wydano w czerwcu 1942 r., w nakładzie 15 000 egz.

W listopadzie 1942 r., ukazała się 28-stronicowa broszura Antoniego Szymanowskiego pt.: "Likwidacja getta warszawskiego. Reportaż", wydana w nakładzie 1 500 - 2 000 egz. i poświęcona deportacji do Treblinki i zagładzie większości mieszkańców getta warszawskiego.
W tym samym 1942 r., ukazała się ponadto 18-stronicowa broszura "Warszawo tę pieśń ci pod nogi kładę i nóg skrwawionych twoich sięgam głową" z fragmentami utworów Cypriana Kamila Norwida, Władysława Reymonta, Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza, Artura Oppmana, Stefana Żeromskiego, Marii Konopnickiej, Eustachego Czekalskiego, Jerzego Lieberta, Czesława Miłosza, Antoniego Słonimskiego i Stanisława Dobrowolskiego.

W ciągu 1943 r., BiP wydał trzy broszury opracowane przez Marię Kann, zatytułowane: "Listy z Anglii" (48 stron), "Świadectwo prawdzie" (40 stron), "Na oczach świata" (48 stron). Ta ostatnia pozycja została wydana w nakładzie 2 100 egz., w październiku 1943 r. Przedstawiała ona wydarzenia w getcie warszawskim przed wybuchem powstania oraz przebieg walk podczas jego trwania. W lipcu 1944 r., pozycja ta została wznowiona w rozszerzonej formie, liczącej 101 stron.
W lipcu 1943 r., ukazał się największy bestseller spośród wydawnictw konspiracyjnych, czyli "Kamienie na szaniec. Opowiadanie o Wojtku i Czarnym" Aleksandra Kamińskiego. Książka wydana w nakładzie 2 000 egzemplarzy z miejsca zyskała w podziemiu szeroki rozgłos. Rok później, w lipcu 1944 r., pozycja ta została wznowiona w rozszerzonej wersji (110 stron), ponownie w nakładzie 2 000 egz.

W 1943 r., zostały wydane także trzy zbiorki pieśni patriotycznych, pieśni narodowych i piosenek wojskowych. Ponadto ukazała się 20-stronicowa broszura "Warszawa i Warszawianka w okresie przedpowstaniowym", autorstwa Aleksandra Maliszewskiego, którą wydano w październiku 1943 r. Był to reportaż literacki, obrazujący życie i nastroje okupowanej stolicy.
W lutym 1943 r., ukazał się 43-stronicowy zbiorek "Anegdota i dowcip wojenny", zawierający anegdoty i dowcipy warszawskie, lwowskie, żydowskie oraz krążące wśród Niemców. Anegdoty i fraszki zawierała również broszura pt.: "Satyry i fraszki", przygotowana przez Tadeusza Hollendra, która ukazała się w listopadzie 1943 r.
Ponadto w 500 powielanych egzemplarzach ukazało się "Szopki 1943", sztuki pisanej dla teatrzyku kukiełkowego BIP-u Okręgu. W grudniu tego roku w sporym nakładzie 10 000 egz., wydano "Cztery kolendy na ostatnie okupacyjne święta".

Ostatnią pozycją sygnowaną przez KOPR była opracowana przez Marię Kann i Krystynę Krzewską i wydana w 1944 r., 34-stronicowa broszura pt.: "Żołnierska droga", zawierająca zbiór opowiadań z prasy emigracyjnej, ukazujących życie i walkę polskiego żołnierza na obczyźnie.

Referat "N".

Szefowie:
- N.N. "Roman".: połowa 1941 - 1942 r.
- Edmund Grudziński "Bruno", "Rafał".: 1942 - ??

Zastępca:
- Jerzy Kozłowski "Zdzisławski".

Referat powstał w BIP-ie Okręgu w pierwszej połowie 1941 r. W pierwszej połowie 1942 r., liczył już 35 osób i kolportował miesięcznie 4 800 egz. druków "N". Z biegiem czasu siatka "N" ulegała systematycznej rozbudowie organizacyjnej, co ostatecznie doprowadziło do utworzenia placówek "N" we wszystkich obwodach (7 dzielnicach Warszawy), grupy kolejowej oraz liczącej 60 - 100 harcerzy grupy "Gdańsk", kierowanej przez Jerzego Kozłowskiego i zajmującej się kolportażem druków "N".
W okresie od 1 marca do 1 września 1943 r., rozkolportowano 20 782 egz., natomiast w okresie od 1 września 1943 do 1 lutego 1944 r. aż 32 200 egz. druków "N" otrzymanych z Podwydziału "N" w BIP-ie Komendy Głównej.

W pracy referatu "N" uczestniczyło kilkaset osób. Na czele każdej dzielnicy, powiatu, grupy kolejowej i grupy "Gdańsk" stał kierownik odpowiedzialny za pracę swojego zespołu.
Referat "N" Okręgu wydawał pismo w języku niemieckim, zatytułowane "Kennst du die Wahrheit". Miesięcznik ten w nakładzie 400 egz. ukazywał się w okresie od stycznia 1941 r., do lipca 1944 r., i był redagowany przez Edmunda Grudzińskiego, literata Teofila Sygę, spikera radiowego Zbigniewa Świętochowskiego oraz tłumaczkę Illę Genachow "Ewę Zielińską". Latem 1941 r., pismo przeszło do Podwydziału "N", gdzie po Teofilu Sydze jego redakcję przejął Teofil Wrona.
Pierwsze cztery numery "die Wahrheit" ukazały się na powielaczu, następnie drukiem.

Referat "N" Okręgu prowadził akcje, których inicjatywa wychodziła z działu akcji specjalnych BIP-u Komendy Głównej, jak i z własnej inicjatywy. I tak w okresie od stycznia do 30 czerwca 1942 r., wysłano 25 "donosów" indywidualnych do odpowiednich władz oraz powielono i rozprowadzono 5 listów ogólnych, prowadzono również akcje ulotkowe, nalepkowe, napisów itp.
Ponadto harcerze z grupy "Gdańsk" wykonywali napisy na murach, a także prowadzili akcję systematycznego nękania indywidualnych Niemców. Podobne zadania realizowała organizacja małego sabotażu "Wawer".

Kolportażem druków "N" zajmowała się również Chorągiew Warszawska Szarych Szeregów, w strukturach akcji enowskiej nosząca kryptonim "Wanda". Dzięki fragmentarycznym danym wiadomo, że w okresie październik-grudzień 1942 r., harcerze chorągwi rozkolportowali 7 000 druków "N", w okresie styczeń-marzec 1943 r. - 6 600 egz., w okresie kwiecień-czerwiec 1943 r. - 2 200 egz. i w okresie lipiec-wrzesień 1943 r. tylko 50 druków "N".

Komórka "Antyk".

Szef:
- Aleksander Kamiński "Kaźmierczak", "Hubert".

Powstała w 1943 r., jako komórka robotnicza, następnie przekształcona w "Antyk". Komórka ta kolportowała własne pisemka: "Wolność Robotnicza", "Głos Ludu" oraz broszury.
Oprócz tego prowadzono propagandę ustną. Na początku 1944 r., "Antyk" wydał w nakładzie 400 egzemplarzy pierwszy numer miesięcznika satyrycznego pt.: "Dyliżans". Ukazały się co najmniej trzy numery tego pisma, którego organizatorem i redaktorem był Marian Ruth-Buczkowski.

Organizacja małego sabotażu "Wawer".

Organizacja harcerska "Wawer" powstała w grudniu 1940 r., i od początku swojego istnienia kierowana była przez Aleksandra Kamińskiego. We wrześniu i październiku 1941 r., z "Wawrem" połączyła się Organizacja Małego Sabotażu "Palmiry", licząca 60-70 osób, kierowana przez Kazimierza Gorzkowskiego. W marcu 1943 r., "Wawer" liczył już 527 osób.

Działalność tej organizacji obejmowała swoim zasięgiem szereg inicjatyw konspiracyjnych. Do nich należała również współpraca z Referatem "N" oraz grupą "Gdańsk".
"Wawer" finansowany był przez Okręg Warszawski ZWZ-AK w ramach budżetu BIP-u okręgowego. W okresowych sprawozdaniach z wykonywanych prac, składanych przez Kamińskiego Komendantowi Okręgu, "Wawer" figurował obok innych działów BIP-u Okręgu.

Głównym polem działania "Wawra" było:

- dokonywanie drobnych represji w stosunku do polskich sklepów, pracowni fotograficznych oraz innych przedsiębiorstw, zbyt gorliwie wysługującym się okupantowi.
- rozklejanie nalepek z odpowiednimi hasłami.
- wykonywanie rysunków i napisów kredą i trudno zmywalną farbą.
- kolportowanie ulotek.
- oblewanie kwasem i innymi płynami żrącymi ubrań Niemców.
- prowadzenie akcji przeciwkinowej (gazowanie, niszczenie aparatury kinowej, wywoływanie pożarów).
- uczestniczenie w akcji "N".

Komórka "Sztuka".

Kierownicy:
Komórką kierowały kolejno cztery osoby, niestety znane jest nazwisko tylko jednej z nich, czyli Hanny Buczyńskiej "Hanny", która kierowała "Sztuką" w okresie od połowy 1941 r. do 3 listopada 1942 r.

Zadaniem komórki było zorganizowanie niewielkiego środowiska artystycznego (poeci, literaci, aktorzy, plastycy), dla tworzenia dzieł, które rozprowadzane były po stolicy, bądź to za pomocą aparatu kolportażowego Biuletynu Informacyjnego, bądź też wprowadzane do propagandy ulicznej za pośrednictwem "Wawra". Innym sposobem oddziaływania "Sztuki" na "ulicę" było organizowanie akcji we własnym zakresie, czyli np. teatrzyki kukiełkowe, czy też podsuwanie tekstów do teatrzyków społecznych etc.
Komórka składała się z czterech działów: wydawnictw, plastycznego, muzycznego i teatralnego.

Pisma:

"Biuletyn Informacyjny".

Szef Redakcji:
- Aleksander Kamiński "Kaźmierczak", "Hubert".

Pierwszy numer "Biuletynu Informacyjnego" ukazał się 5 listopada 1939 r., w nakładzie 90 egzemplarzy. Początkowo był wydawany jako powielany organ Okręgu Warszawa SZP, a następnie Warszawa-Miasto ZWZ. Jego współtwórcami byli Aleksander Kamiński oraz kpt. Zygmunt Hempel "Łukasz". Wiosną 1941 r., "Biuletyn Informacyjny" stał się centralnym organem prasowym Komendy Głównej ZWZ-AK.

"Biuletyn Informacyjny Wyd. P[owiat]. Z frontu walki cywilnej".

Pismo, do 1943 r., redagowane było przez Stanisława Lenartowicza "Kubistego", a następnie przez Stanisława Jana Janiczka "Bolesława" i drukowane przez S. Lubuśkę i Józefa Stańdę "Bogucia". Wydawano je w nakładzie 1 000 - 2 000 egzemplarzy.
Poza przedrukiem artykułów wstępnych, części "urzędowej", działu zawierającego informacje z zagranicy, z kraju, częściowo z Warszawy - pismo zawierało obszerny dział informacyjny z okolic Warszawy, osobno redagowane ostatnie wiadomości radiowe, "Listy do redakcji" i rozbudowany własny dział "Z frontu walki cywilnej".
Ogółem, w okresie od 23 listopada 1941 do lipca 1944 r., ukazało się 81 numerów "Biuletynu Informacyjnego Wyd. P". Pismo to pokrywało jednak tylko potrzeby "Obroży".

Tygodnik "Pionier".

Ukazywał się w latach 1940 - 1943 r. na terenie Obwodu Warszawa-Powiat "Obroża", w nakładzie 1 000 egzemplarzy. Tygodnik redagowany był przez Romana Goldmana "Fiszera", i Jana Janiczka "Bolesława" i drukowany w drukarni Obwodu, obsługiwanej przez Stanisława Lubuśkę "Daniela".

Pismo "Serwis dla prowadzących akcję >>Sześć<<".

Wydawane w okresie od lipca 1943 do lipca 1944 r., początkowo jako powielany, a następnie drukowany dwutygodnik, w nakładzie 3 000 egzemplarzy. Pismo to zawierało materiały do prowadzenia propagandy ustnej. Ogółem ukazało się 21 numerów tego pisma.

Kolportaż:

Kierownicy:
- N.N. "Witold".
- Zofia Lubińska "Stefania".

W celu zaopatrzenia całej Warszawy w wydawnictwa BIP-u Komendy Głównej, działało kilka zespołów kolporterskich BIP-u Okręgu Warszawskiego. Na przełomie 1942/1943 r. kolportaż liczył 22 osoby, natomiast na przełomie 1943/1944 r. już 41, a bezpośrednio przed Powstaniem Warszawskim 30 osób.

Zespół I (Dromaderki).

Kierowniczki:
- Stanisława Tomczuk "Ada".
- Zofia Lubińska "Stefania".
- Maria Roman "Iza".
- Ewa Lipińska "Elka".

Zespół zorganizowany został przez Zygmunta Hempla. W jego skład weszły: Stanisława Tomczuk "Ada", Ewa Lipińska "Elka", Teresa Smoleńska, Janina Smoleńska, Maria Roman "Iza", Pilich "Wanda", Gruberska "Helena", Maria Gruberska "Marylka", Zofia Lubińska "Stefania", Halina Kozłowska "Janina", Jadwiga Wojtkiewicz "Ludwika", Maria Olbromska "Wiktoria", Janina Milczarek "Jula", Stanisława Nakonieczna "Tola", Szyller "Ewa", N.N. "Ewa", "Medyczka", Dorota, Justynka (nazwiska nieznane).

Zespół II.

Kierowniczki:
- Anna Kuźmińska-Kubarska "Krystyna".
- Irena Wojtaśkiewicz-Waszkiewicz "Sabina".: wrzesień 1942 - ??

Utworzony pod koniec 1941 r.

Zespół III.

Kierwoniczka:
- Maria Kowalska (?) "Eugenia".

Zespół IV (Alarmowy).

Zachowały się jedynie fragmentaryczne dane na temat ilości kolportowanej prasy:

Według sprawozdania za okres od 1 lutego do 31 sierpnia 1942 r., rozprowadzono: 10 000 egz. "Biuletynu Informacyjnego", 5 000 egz. "Wiadomości Polskich", 4 000 egz. "Żołnierza Polskiego", 2 500 egz. "Insurekcji", 600 egz. "Rzeczpospolitej Polskiej".

W grudniu 1942 r., kolportowano 13 500 egzemplarzy , natomiast w lutym 1943 r., już 15 500 egz. "Biuletynu Informacyjnego".
Według półrocznego sprawozdania za okres od 1 marca do 1 września 1943 r., tygodniowo rozprowadzano: 19 500 egz. "Biuletynu Informacyjnego", 6 500 egz. "Wiadomości Polskich", 6 500 egz. "Żołnierza Polskiego", 3 000 egz. "Insurekcji", 1 800 egz. "Rzeczypospolitej" i 1 500 egz. "Głosu Polskiego".

W ciągu następnego półrocza kolportowano tygodniowo:
27 000 egz. "Biuletynu Informacyjnego", 5 000 egz. "Wiadomości Polskich", 8 000 egz. "Żołnierza Polskiego", 2 000 egz. "Rzeczypospolitej", 2 500 egz. "Głosu Polskiego" oraz 3 000 egz., wydawanego przez BIP Okręgu Warszawskiego "Serwis dla prowadzących akcję >>Sześć<< ".

***

BIP Okręgu Warszawskiego należał do najbardziej rozbudowanych liczebnie BIP-ów okręgowych, gdyż na przełomie 1943 i 1944 r., liczył on około 740 ludzi. Trzeba też pamiętać, że miał on dość specyficzną strukturę, gdyż pewnych pionów nie zorganizowano w ogóle z racji ich istnienia w BIP-ie Komendy Głównej AK, z którym zresztą BIP okręgowy był silnie powiązany personalnie.
Z drugiej strony mocno rozwinięto piony, które w innych BIP-ach istniały jedynie w formie cząstkowej, jak organizacje "Wawer" i "Sztuka". Dzięki wspomnianym już wyżej silnym powiązaniom z BIP-em KG AK, "owoce" działalności BIP-u okręgu były kolportowane przez sieć BIP-u Komendy Głównej na cały kraj, przez co były szeroko znane.
BIP Okręgu Warszawskiego był więc, w swojej działalności uzupełnieniem BIP-u Komendy Głównej. Jego własne zasoby techniczne i kadrowe, jak i oparcie w aparacie BIP-u KG stały się przyczyną, iż BIP OW posiadał znaczenie wyjątkowe, wykraczające poza Warszawę.

Oddział VII (Finansowy).

Szef:
- N.N. "Litwin". maj 1943 r.


Związek Odwetu.

Szefowie:
Jan Czyżewski "Bekalski".: ?? - czerwiec 1942 r.
kpt./mjr Jerzy Lewiński "Jurek", "Chuchro".: czerwiec - listopad 1942 r.

Oddziały dyspozycyjne:

Oddział Saperów Kolejowych.

Dowódca:
ppor. sap. inż. Zbigniew Lewandowski "Zbyszek, "Szyna", "Iza".

Formowanie oddziału rozpoczęto już w listopadzie 1939 r., a jego twórcą był ppor. Lewandowski. Składał się z sześciu kilkuosobowych patroli saperskich. Po krótkim czasie został włączony do Batalionu Saperów m. st. Warszawy.

Dyspozycyjny oddział sabotażowo-dywersyjny ZO Okręgu Warszawa-Miasto.

Dowódca:
por. sap. inż. Zbigniew Lewandowski "Zbyszek", "Szyna", "Iza".

Zastępca:
por. sap. Leon Tarajkowicz "Leon", "Gryf".

W czerwcu 1940 r., oddział ten został wyodrębniony z Oddziału Saperów Kolejowych i podzielony na trzy pięcioosobowe patrole minerskie dowodzone przez:

ppor. Stanisława Gąsiorowskiego "Mieczysława".
ppor. rez. Franciszka Zdankiewicza "Franka".
plut. sap. Lucjana Kosiora "Lutka".

Jesienią 1940 r., w skład oddziału dyspozycyjnego okręgu - wydzielony z Kadrowej Kompanii Saperów lewobrzeżnej Warszawy - wszedł kilkunastoosobowy oddział por. sap. Jerzego Skupieńskiego "Jotesa".

Batalion Saperów Praskich.

W praktyce był używany jako zaplecze materiałowo-techniczne dla oddziałów ZO Okręgu Warszawa-Miasto.

Zespoły sabotażowe kolejarzy warszawskiego węzła kolejowego. Zespoły te ściśle współpracowały ze Związkiem Odwetu Komendy Okręgu. Po przejęciu oddziałów dyspozycyjnych i zespołów sabotażowo-dywersyjnych Okręgu Warszawa-Miasto, kontynuowano rozbudowę ZO, poprzez organizowanie nowych oddziałów dyspozycyjnych:

W okresie od czerwca do sierpnia 1942 r., z Batalionu Saperów Praskich wyłoniono osiemnastoosobową grupę, dowodzoną przez por. Józefa Pszennego "Chwackiego", z którego po wielu szkoleniach utworzono pięć patroli minerskich, zdolnych do samodzielnego działania.

Samodzielny oddział dyspozycyjny ZO prawobrzeżnej części Obwodu VII.

Dowódca:
por. piech. Roman Grotowski "Epstein","Ers".

Bazą rekrutacyjną oddziału stały się Sekcje Specjalne.

Samodzielny oddział dyspozycyjny ZO lewobrzeżnej części Obwodu VII.

Dowódca:
por. sap. Michał Buczy "Michał".

Zespoły sabotażowe kolejarzy warszawskiego węzła kolejowego.

Zespoły te ściśle współpracowały ze Związkiem Odwetu Komendy Okręgu.

Więcej informacji na temat Związku Odwetu znajdziesz tutaj.

Kedyw.

Szefowie:
mjr Jerzy Lewiński "Chuchro".: listopad 1942 - połowa listopada 1943 r.
por. dr Józef Rybicki "Andrzej".: połowa listopada 1943 - 1944 r.

Zastępcy i szefowie sztabu:
por./mjr Zbigniew Lewandowski "Zbyszek", "Szyna".: listopad 1942 - sierpień 1943 r.
por. dr Józef Rybicki "Andrzej".: sierpień - połowa listopada 1943 r.

Sztab Kedywu OW do listopada 1943 r.

Referent operacyjny:
por. sap. Leon Tarajkowicz "Leon", "Gryf".: listopad 1942 - 15 sierpnia 1943 r.

Zadania: rozpracowywanie i przygotowanie techniczne akcji dywersyjnych i zbrojnych.

Referenci sabotażowo-dywersyjni:

Oficer do spraw sabotażu pocztowo-telekomunikacyjnego:
- N.N. "Chemik".

Zadania: kierowanie pracą komórek sabotażowych, zorganizowanych w zakładach przemysłu maszynowego w Warszawie i w Ursusie.

Oficer do spraw sabotażu pocztowo-telekomunikacyjnego:
ppor. inż. Mirosław Panufnik "Wil-Tel".: listopad 1942 - sierpień 1943 r.

Zadania: uszkadzanie sieci połączeń telekomunikacyjnych i przechwytywanie korespondencji adresowanej do władz okupacyjnych, szczególnie Gestapo i policji.

Oficer do spraw sabotażu kolejowego:
kpt. Zbigniew Lewandowski "Szyna".: listopad 1942 - sierpień 1943 r.

Zadania: sabotaż i dywersja na kolei, współpraca z komórkami sabotażowymi, zorganizowanymi przez warszawskich kolejarzy.

Referent zaopatrzenia (oficer do spraw produkcji środków sabotażu i dywersji):
kpt. sap. Zbigniew Lewandowski "Szyna".: listopad 1942 - sierpień 1943 r.

Zadania: nadzór nad prowadzoną we własnym zakresie produkcją środków zapalających, różnego rodzaju min i ładunków wybuchowych dla potrzeb bieżących.

Ponadto szefowi Kedywu Okręgu Warszawskiego podlegali nie przewidziani etatem:

Oficer do spraw likwidacji agentów Gestapo i Abwehry:
por. Jerzy Tabęcki "Lasso".: koniec 1942 - 15 kwietnia 1944 r. (wyrokiem WSS skazany na śmierć - zastrzelony).

Przydzielony do Kedywu przez komendanta Okręgu Warszawskiego, w którego sztabie wykonywał podobną funkcję.
Zadania: Przeprowadzanie akcji terrorystycznych, odwetu i samoobrony, wymierzonych imiennie przeciwko funkcjonariuszom niemieckiego aparatu policyjnego i wywiadu wojskowego.
Grupa wykonawcza por. "Lassy" liczyła około 20 żołnierzy, którymi dowodził bezpośrednio pchor. Jan Potulicki "Rafał".

Oficer do spraw łączności i lokali konspiracyjnych.
- Maria Eichlerowa "Ila".: ??

Zadania: Utrzymywanie łączności pomiędzy poszczególnymi ogniwami organizacyjnymi oraz wyszukiwanie lokali konspiracyjnych dla celów szkoleniowych i kontaktowych.

Oddziały dyspozycyjne:

Oddział dyspozycyjny "Jotesa".
Dowódca:
por. Jerzy Skupieński "Jotes".

Oddział dyspozycyjny "Mieczysława".
Dowódca:
por. Stanisław Gąsiorowski "Mieczysław".

Oddział dyspozycyjny wydzielony z Batalionu Saperów Praskich/Oddział "Chwackiego".
Dowódcy:
kpt. sap. Józef Pszenny "Chwacki".: grudzień 1942 - lipiec 1943 r.
por. art. cc. Ludwik Witkowski "Kosa".: lipiec 1943 - ??

Odział dywersyjno-bojowy z grupy "Andrzeja" (TOW).
Dowódca:
por. dr Józef Rybicki "Andrzej".: marzec - połowa listopada 1943 r.

Kobiece Patrole Minerskie.
Dowódca:
por. dr Zofia Franio "Doktor".: 1940 - 1944 r.

Podwarszawskie oddziały dyspozycyjne (Obwód VII - powiat warszawski).

Oddział lewobrzeżny.
Dowódca:
por. sap. Michał Bucza "Michał".

Oddział prawobrzeżny. Oddział "Ersa", następnie "Skrytego".
Dowódcy:
por. Roman Grotowski "Ers".: marzec - 19 lipca 1943 r. (aresztowany).
por. Leon Tarajkowicz "Gryf".: 15 sierpnia - 6 września 1943 r. (ranny).
por. cc. Józef Czuma "Skryty".: połowa września 1943 - 12 maja 1944 r. (aresztowany).


Kedyw OW od listopada 1943 r.:

Dowódca:
por. dr Józef Rybicki "Andrzej".: listopad 1943 - ??

Łączniczka dowódcy:
- Wanda Zalutyńska "Honorata".

Zastępca dowódcy:
por. Ludwik Witkowski "Kosa".

Oficer broni:
por. Ludwik Witkowski "Kosa".

Szefowa łączniczek:
- Maria Eichlerowa.

Grupy i komórki specjalne.

Grupa likwidacyjna.

Dowódca:
por. Jerzy Tabęcki "Lasso".
Bezpośredni dowódca grupy likwidacyjnej:
pchor. Jan Potulicki "Rafał".

Liczebność: około 20 ludzi.
Po zebraniu dowodów na zdradę por. "Lasso", został on osądzony i skazany wyrokiem WSS na śmierć. Wyrok wykonano 15 kwietnia 1944 r. Dowodzona przez pchor. "Rafała" grupa likwidacyjna została odseparowana i rozbrojona. Po zakończeniu prewencyjnej obserwacji wcielono ją pod ponownym dowództwem "Rafała" do oddziału "DB-3".

Grupa sabotażu kolejowego.
Dowódca:
- inż. Bolesław Jarmużyński "Apolinary".

Liczebność: około 20 kolejarzy, podzielonych na trzy grupy. Oddział prowadził działalność na terenie Wagonowni Grochów, rozszerzając z czasem zasięg działania na posterunek Warszawa-Olszynka.

Grupa sabotażu pocztowego i telekomunikacyjnego.
Dowódca:
kpt. N.N. "Ryszard".

Zadania: niszczenie połączeń telefonicznych i telegraficznych, wykradanie listów z donosami do Gestapo i policji, preparowanie środkami chemicznymi przesyłek pocztowych oraz wyłączanie z ruchu sieci telefonicznej.

Grupa bakteriologiczno-toksykologiczna.
Kierownik:
- N.N. "Pniewski".

Grupa magazynowa.
Kierownik:
- N.N. "Jasny".

Przypuszcza się, że komórka ta była dawnym centralnym magazynem grupy "Andrzeja", który w nowym układzie organizacyjnym spełniał rolę magazynu rezerwowego lub przechodniego wyłącznie dla oddziałów pochodzących z tej grupy i zachowujący tradycyjne związki organizacyjne.

Komórka wywiadu.
Dowódca:
- Waldemar Baczak "Arnie", "Młody" (?).

Utworzona została na wyłączne potrzeby Kedywu OW, prawdopodobnie już po objęciu dowództwa przez "Andrzeja". Liczebność: około 20 ludzi. Zadania: przeprowadzanie rozpoznania osób skazanych wyrokami WSS na karę śmierci i przekazywanie wyników rozpoznania dowódcom grup likwidacyjnych.

Samodzielne oddziały dyspozycyjne:

Grupa "Andrzeja". Samodzielny Oddział Dyspozycyjny "A".
Dowódca:
por. rez. Tadeusz Wiwatowski "Olszyna".

Oddział "Kosy", Oddział dyspozycyjny "B".
Dowódca:
por. art. Ludwik Witkowski "Kosa".: lipiec 1943 - ??

Grupa "Skrytego", Oddział "Skrytego" (oddział podwarszawski).
Dowódca:
por. cc. Józef Czuma "Skryty".: połowa 1943 - 12 maja 1944 r. (aresztowany).

Kobiece Patrole Minerskie.
Dowódca:
por. dr med. Zofia Franio "Doktor", "Pani Doktor".: 1940 - 1944 r.

Obwodowe oddziały dywersji bojowej.

Oddział "DB-3", "Kedyw 3".
Dowódca:
por. Kazimierz Pogorzelski "Rygiel".: połowa grudnia 1943 - 1944 r.

Oddział "DB-17", 9 Kompania Dywersyjna "Żniwiarz".
Dowódca:
por. sap. Mieczysław Morawski "Żniwiarz".

Oddział "DB-16", "Kedyw-16", "pluton 300".
Dowódcy:
ppor. Juliusz Sieradzki "Bombowiec".: styczeń 1943 (?) - marzec 1944 r.
plut. podch. Janusz Przedborski "Ludwik".: (w okresie Powstania Warszwskiego). Zastępca dowódcy:
pchor. Niemir Bieliński "Skóra", "Klin"(?).: druga połowa 1943 - kwiecień 1944 r.

Oddział "DB-18", "Kedyw-18", Oddział "Groźnego".
Dowódca:
kpt. Justyn August Jaszczuk "Groźny".: ??
Zastępca dowódcy:
ppor. Jerzy Wiszniowski "Wisz".: ?? - 25 kwietnia 1944 r. (poległ w walce).

Oddział "DB-19", "Kedyw-19".
Dowódca:
por. Tadeusz Jaegermann "Klimek", "Walet 19".
Zastępca dowódcy:
ppor. Tadeusz Sobczyński "Ba", "Basza".

Oddział "DB-22", "DB-6", "DB-12".
Dowódca:
ppor. Jerzy Tęsiorowski "Zawada".: koniec 1942 - 8 maja 1944 r.
ppor. Bolesław Ostrowski "Elektryk".: ??

Rejonowe Oddziały Specjalne (OS) Obwodu VII "Obroża".

Rejon I - Legionowo.
OS "Brzozów", "DB składu B", "DB składu I".

Oddział miał strukturę plutonu. W jego skład weszły 4 samodzielne grupy (drużyny), które mimo, iż były niezależne od siebie to w strukturze Kedywu Okręgu Warszawa zostały ujęte jako OS "Brzozów".
Grupy te nie miały wspólnego dowódcy z pionu dywersji, natomiast poprzez dowódców batalionu podlegały bezpośrednio komendantowi Rejonu I.

1) Grupa zlokalizowana w Legionowie-Przystanku i Chotomowie.
Dowódca:
ppor. Bronisław Majchrzyk "Kajtek", "Mały".

2) Grupa zlokalizowana na terenie gminy Legionowo.
Dowódca:
ppor. Waldemar Wyszkowski "Korwin".

3) Grupa zlokalizowana na terenie gminy Jabłonna.
Dowódca:
ppor. Stefan Ziembiński "Soplica".

4) Grupa zlokalizowana na terenie gminy Nieporęt.
Dowódca:
ppor. Zygmunt Mirecki "Zim".

Rejon II - Marki.
OS "Celków","DB składu C", "DB składu II"
Dowódca:
N.N. "Ostoja".

Oddział miał strukturę plutonu i w październiku 1943 r., liczył około 20 żołnierzy.

Rejon III - Rembertów.
OS "Dęby", "DB składu D", "DB składu III".
Dowódcy:
kpr. pchor. Eugeniusz Bocheński "Dubaniec".: ?? - 4 marca 1944 r.
plut. N.N. "Śmiały".

Utworzony w oparciu o młodzież harcerską. Po włączeniu kilku młodych podoficerów zawodowych i ochotników utworzono oddział w sile plutonu. W lipcu 1943 r., liczył on 36 żołnierzy.

Rejon IV - Otwock.
OS "Fromczyn", "OS składu F", "OS składu IV".
Dowódca:
ppor. Zygmunt Migdalski "ZZ".

Oddział składał się z dwóch plutonów, liczących łącznie około 40 żołnierzy. Całość zorganizowano w drużyny i sekcje, które rozlokowano wzdłuż trasy Wawer-Falenica-Otwock-Karczeew-Celestynów.

Rejon V - Piaseczno.
OS "Gątyń", "DB składu G", "DB składu V".
Dowódca:
ppor. Stanisław Milczyński "Gryf".

Oddział utworzono na bazie istniejącej od połowy 1942 r., drużyny dywersyjno-bojowej, dowodzonej przez plut. Osucha "Ochotę". W pierwszej połowie 1943 r., drużyna ta została powiększona do stanu plutonu . Pod koniec 1943 r., jego stan wynosił 25-30 żołnierzy.

Rejon VI - Pruszków.
OS "Helenów" "Henryków", "OS składu H", "OS składu VI".
Dowódca:
por. N.N. "Andrzej".

Rejon VII - Ożarów.
OS "Jelsk" "Jaworzyn", "OS składu J", "OS składu VII".
Dowódca:
ppor. Jerzy Dudziec "Puchała".

Oddział powstał na bazie grupy dywersyjno-bojowej, która pod koniec 1943 r., została rozbudowana do stanu plutonu. W skład oddziału weszły trzy drużyny, liczące ogółem około 30 żołnierzy.

Rejon VIII - Łomianki (Młociny).
OS "Łęgów", "DB składu K", "DB składu VIII".
Dowódcy:
ppor. Leszek Burakowski "Leszek".: ?? - lipiec 1943 r.
plut. pchor. Bernard Freisleben "Bernard".: lipiec 1943 - styczeń 1944 r.
ppor. Marian Grobelny "Macher".: styczeń - 24 czerwca 1944 r.

Oddział powstał na bazie grupy dywersyjno-bojowej, powstałej pod koniec 1942 r. W pierwszej polowie 1943 r., została ona rozbudowana do rozmiarów plutonu, w którego skład weszły najprawdopodobniej 4 drużyny, liczące łącznie 40-45 żołnierzy.

Rejon IX - Warszawa.
OS "Lubicz", "DB składu L", "DB składu IX".
Dowódca:
chor. N.N. "Sylwester".

Oddział został wydzielony z Kompanii Osłony Sztabu Obwodu VII, najprawdopodobniej na przełomie 1942 i 1943 r. Liczył 10 żołnierzy.
Ze względu na swoje usytuowanie w stolicy, spełniał rolę ośrodka zaopatrującego wszystkie Oddziały Specjalne w materiały i środki bojowe, otrzymywane z dowództwa Kedywu Okręgu.

Według przybliżonych danych ogólny stan ewidencyjny rejonowych oddziałów specjalnych, pod koniec 1943 r., wynosił około 270 żołnierzy.

Więcej informacji na temat Kedywu Okręgu Warszawskiego znajdziesz tutaj.



Źródła:

* Bartelski Lesław "AK Armia Podziemna 27 IX 1939 - 30 VI 1943".
* Gozdawa-Gołębiowski Jan "Obszar Warszawa Armii Krajowej".
* Kirchmayer Jerzy "Powstanie Warszawskie".
* Kunert Krzysztof Andrzej "Komendant Podziemnej Warszawy".
* Komisja Historyczna Polskego Sztabu Gównego w Londynie "Polskie Siły Zbrojne w Drugiej Wojnie Światowej. Tom III Armia Krajowa".
* Komorowski Krzysztof "Bitwa o Warszawę` 44. Militarne aspekty Powstania Warszawskiego".
* Mazur Grzegorz "Biuro Informacji i Propagandy".
* Ney-Krwawicz Marek "Armia Krajowa. Siły Zbrojne Polskiego Państwa Podziemnego".
* Praca zbiorowa pod redakcją Władysława Bułhaka "Wywiad i kontrwywiad Armii Krajowej".
* Praca zbiorowa pod redakcją Krzysztofa Komorowskiego "Armia Krajowa. Rozwój organizacyjny".
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom I."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom II."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom III."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom IV."
* Studium Polski Podziemnej "Armia Krajowa w dokumentach. Tom V."
* Witkowski Henryk "Kedyw Okręgu Warszawskiego Armii Krajowej w latach 1943 - 1944."


Koniec części I.





powrót do poprzedniej strony.

powrót do strony głównej.


copyright 2007, Radosław ""Butryk"" Butryński
Design by Scypion