Ze względu na specyfikę układu sił w terenie oraz dzięki samodzielnej inicjatywie Komendanta, w Okręgu Nowogródek doszło do dość nietypowego rozwoju strukturalnego. Doskonałą większość wysiłku organizacyjnego, już od początku 1943 r., włożono bowiem w tworzenie oddziałów partyzanckich. Nie oznaczało to oczywiście, że zarzucono tworzenie grup i patroli dywersyjno-sabotażowych, działających w ramach Kierownictwa Dywersji.
Pierwsze patrole dywersyjne powstały w Okręgu Nowogródek już w 1941 r. Podlegały one bezpośrednio szefowi Saperów Komendy Okręgu (Oddziału VII), por. Józefowi Łubikowskiemu "Sybirakowi".
Wraz z upływem czasu zespoły Kedywu powstały w każdym z obwodów/ośrodków. Do najaktywniejszych należały zespoły w Obwodzie Baranowicze, którymi dowodził N.N. "Zimny", a które pod względem organizacyjnym podlegały por. Janowi Woźniakowi "Kwaśnemu".
W Obwodzie Lida działały dwa patrole dywersyjne Kedywu, podlegające bezpośrednio por. Łubikowskiemu "Sybirakowi". Jeden przeznaczony był do wykonywania zadań na terenie Lidy, drugi do działań na terenie powiatu lidzkiego.
W Obwodzie Szczuczyn, od września 1943 r., działał partyzancki pluton Kedywu, dowodzony przez por. Jerzego Leszczyńskiego "Żala". Do najgłośniejszych akcji Kedywu Ośrodka Szczuczyn należało m. in.:
- ostrzelanie w styczniu 1944 r., 50-osobowej kolumny żandarmerii, której zadano spore straty i na której zdobyto broń.
- marzec 1944 r., rozbrojenie Forstschutzu w Szczuczynie. Zdobyto: moździerz, ckm, 4 rkm, 2 pistolety maszynowe, 40 karabinów, 10 000 szt. amunicji.
Na zdjęciu: Oddział Kedywu Ośrodka Szczuczyn. Źródło: Internet.
Według raportów komendanta okręgu 80 % akcji dywersyjnych na liniach kolejowych przeprowadziły zespoły Kedywu Obwodu Baranowicze, działające bardzo aktywnie na liniach węzła baranowickiego.
Do najgłośniejszych akcji Kedywu Ośrodka Baranowickiego należały:
- lato 1943 r., okolice Baranowicz: zniszczenie składu paliw.
- lato 1943 r., Baranowice: podłożenie ładunków wybuchowych w wieży ciśnień na stacji kolejowej.
- lato 1943 r., uszkodzenie dwóch mostów na szosie Brześć - Moskwa.
- jesień 1943 r., wysadzenie 3 pociągów na linii Baranowicze-Stołpce.
Kedyw Obwodów Lida i Szczuczyn wykonał łącznie kilkanaście akcji na szlakach kolejowych Lida - Mosty, Lida - Wilno oraz Lida - Mołodeczno.
Od całej reszty odstawał zdecydowanie Obwód Słonim, które ze względu na trudne warunki działania został wyłączony ze stałej akcji dywersyjnej.
W każdym z obwodów patrole dywersyjne Kedywu oraz specjalne patrole likwidacyjne dokonywały zamachów na szczególnie groźnych konfidentów oraz funkcjonariuszy niemieckiego i sowieckiego aparatu terroru. Likwidowano bowiem, zarówno agentów niemieckich, jak też starającą się rozpracować polskie struktury konspiracyjne sieć szpiegowską NKWD.
Wykonano szereg zamachów na szczególnie szkodliwych funkcjonariuszy policji i administracji niemieckiej m.in. na terenie Lidy.
Do najgłośniejszych tego typu akcji należały:
- 11 maja 1943 r. Lida: zamach na funkcjonariusza straży więziennej volksdeutscha Władysława Buzało.
- 30 grudnia 1943 r. Lida: zamach na szefa sieci agentów SD Jerzego Rippera.
- jednoczesna likwidacja funkcjonariuszy Hilfpolizei: Brutta, Zatchalika, Hillebrandta.
- 11 czerwca 1943 r. Obwód Szczuczyn: obwodowy patrol likwidacyjny zastrzelił 2 funkcjonariuszy SD w Wasiliszkach.
- 12 września 1943 r. Obwód Szczuczyn: patrol likwidacyjny zastrzelił szefa ekspedycji karnej w Szczuczynie, a także 24 konfidentów.
***
W roku 1942 r., na terenie Okręgu przystąpiono do organizacji pierwszych oddziałów partyzanckich.
Ówczesny Komendant Okręgu ppłk Janusz Szlaski "Prawdzic", w odróżnieniu od Komendanta sąsiedniego Okręgu Wileńskiego, decyzję o organizowaniu partyzantki na podległym sobie terenie, podjął zupełnie samodzielnie, nie pytając o zgodę Komendę Główną AK.
Pierwszy, stały oddział partyzancki AK w Okręgu zorganizowany został już w połowie 1942 r. Dowodził nim por. Jan Skorb "Puszczyk", a oddział otrzymał kryptonim "301". Kolejnym oddziałem dyspozycyjnym Komendy Okręgu był oddział partyzancki kpr. Bolesława Misiury "Niekrasowa", "Świerka". Obie jednostki powstały na terenie Obwodu Szczuczyn i występowały pod przykrywką jako sowieckie oddziały partyzanckie.
Na marginesie trzeba dodać, że do maja 1943 r., wszystkie działania dywersyjno-partyzanckie dokonywane były pod "szyldem" partyzantki sowieckiej, co miało uchronić zarówno struktury organizacyjne Okręgu, jak i polską ludność cywilną przed odwetem Niemców.
Na wiosnę 1943 r., datuje się ożywiony rozwój polskich oddziałów partyzanckich. W ciągu kilku miesięcy powstało ich aż 8, nie licząc 11 grup dywersyjnych Kedywu Komendy Okręgu:
W lutym 1943 r., z konspiracyjnej kompanii lidzkiej wydzielono grupę, dowodzoną przez ppor. Czesława Zajączkowskiego "Ragnara", która przemaszerowała w okolice Bielicy nad Niemnem. W marcu tego roku również w Ośrodku Lida działalność rozpoczęła grupa samoobrony pod dowództwem sierż. Władysława Miszczuka "Stryja", operująca głównie w rejonie Niecieczy. Na początku maja grupa ta została włączona do oddziału por. Zajączkowskiego.
Początkowo oddział "Ragnara" działał pod przykrywką oddziału sowieckiego, natomiast 3 maja 1943 r., ujawnił się jako oddział Armii Krajowej i otrzymał kryptonim "312". W lipcu 1943 r., liczył blisko 120 żołnierzy.
Na zdjęciu: Oddział partyzancki nr 314. Nad Dzitwą sierpień 1943 r. Źródło: Internet.
W północnej części Ośrodka "Bór" zorganizowano oddział partyzancki nr "314", dowodzony przez por. Jana Borysewicza "Krysię", natomiast na terenie placówki Bieńkiewicze działała grupa nr "311", dowodzona przez st. sierż. Pawłowskiego "Zdroja".
W czerwcu, w rejonie Lugomowicze-Traby-Juraciszki (Ośrodek Iwje-Juraciszki) powstał oddział "321", zorganizowany przez obwód i dowodzony przez ppor. Bułhak-Bałahowicza "Zdroja" oraz oddział nr "322", natomiast w Ośrodku Sczuczyn oddział 313, wydzielony wcześniej z oddziału 301.
Latem 1943 r., z większości sił partyzanckich Ośrodków Lida i Szczuczyn utworzono Batalion Zaniemeński AK, liczący początkowo 250 - 300 żołnierzy. Na przełomie 1943/44 r., batalion osiągnął stan 450 ludzi. Dowódcą został, skierowany na Nowogródczyznę przez KG AK, kpt. Józef Świda "Lech". W skład batalionu weszły:
Batalion Zaniemeński.
1 kompania.
Utworzona z oddziału 301.
Dowódcy:
 por. Tadeusz Brykczyński "Kubuś".: ?? - 11 września 1943 r. (poległ w walce).
 ppor. Zygadło "Zych".
por. Władysław Żogło "Zych II".
2 kompania.
Utworzona z oddziału 312.
Dowódca:
ppor. Czesław Zajączkowski "Ragnar".
3 kompania.
Utworzona z oddziału 314.
Dowódca:
por. Jan Borysewicz "Krysia".
Drugim, większym zgrupowaniem, powstałym w czerwcu 1943 r., był Batalion Stołpecki.
Batalion Stołpecki.
Dowódcy:
por. Kacper Miłaszewski "Lewald".
ppor./por. Adolf Pilch "Góra".
Oficer do zleceń:
Witold Pełczyński "Dźwig"
1 kompania.
Dowódca:
pchor. Olgierd Woyno "Lech".
2 kompania.
Dowódca:
ppor. Jarosław Gąsiewski "Jar".
3 kompania.
Dowódca:
 st. sierż. Stefan Poznański "Szary".
Szwadron kawalerii.
Dowódca:
 chor. Zdzisław Nurkiewicz "Noc".
Pluton CKM.
Dowódca:
 sierż. Antoni Hasiuk "Żuczek".
Jesienią 1943 r., w Ośrodku Baranowicze zawiązał się oddział nr 341, dowodzony od początku przez Waleriana Tryfonowa, którego głównym zadaniem była ochrona ludności polskiej przed bandami sowieckimi. Oddział ten został zniszczony przez obławę niemiecką w dniu 12 maja 1944 r.
W październiku na teren Okręgu przybył, skierowany tu przez Komendę Główną AK, oddział Uderzeniowych Batalionów Kadrowych, liczący 80 żołnierzy i dowodzony przez ppor. Bolesława Piaseckiego "Sablewskiego".
Okresowo oddział "Sablewskiego" włączono do Zgrupowania Nadniemeńskiego w miejsce dotychczasowej 3 kompanii por. Borysewicza "Krysi", który w tym czasie wydzielono jako samodzielny.
Na zdjęciu: Dowództwo III Batalionu UBK-AK. Źródło: Internet.
Raporty Komendanta Okręgu ppłk Szlaskiego "Prawdzica" z czerwca 1943 r., określają stan liczebny sił partyzanckich Okręgu na 766 żołnierzy, natomiast w raporcie za okres od 8 września do 8 października 1943 r., wymieniana jest już liczba 1 116 partyzantów. W następnym miesiącu "Prawdzic" meldował 676 żołnierzy w oddziałach, w polu oraz 300 żołnierzy urlopowanych.
Jesienią 1943 r., poszczególne oddziały otrzymały numerację batalionów przedwojennych jednostek Wojska Polskiego kwaterujących na tym terenie. W ten sposób powstały pododdziały 77 i 78 Pułków Piechoty AK oraz 26 i 27 Pułków Ułanów AK.
I tak Batalion Zaniemeński przeorganizowano na I Batalion (sformowany z pierwszej kompanii), II (utworzony z trzeciej kompanii) i IV Batalion (sformowany z drugiej kompanii), ze Zgrupowania Stołpeckiego utworzono I Batalion 78 Pułku Piechoty AK oraz złożony z czterech szwadronów 27 Pułk Ułanów. Oddział UBK przemianowano na III Batalion 77 Pułku Piechoty (z zachowaniem organizacyjnej nazwy).
W styczniu 1944 r., oddziały partyzanckie Okręgu liczyły 1 043 ludzi. Stany poszczególnych jednostek przedstawiały się następująco:
I Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 450 żołnierzy (wliczony został również oddział ppor. "Ragnara", który w lutym stał się zalążkiem IV Batalionu 77 pp. AK).
Uzbrojenie (m.in.): 18 rkm, 1 kb ppanc., 10 pistoletów maszynowych.
II Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 140 żołnierzy.
Uzbrojenie (m.in.): 1 ckm, 16 rkm, 1 działko ppanc., 1 granatnik, 12 pistoletów maszynowych.
III Batalion (UBK) 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 120 żołnierzy.
Uzbrojenie (m.in.): 1 ckm, 11 rkm, 1 granatnik, 12 pistoletów maszynowych.
I Batalion 78 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 200 żołnierzy (do stanu liczebnego wliczono zapewne żołnierzy 27 Pułku Ułanów AK).
Uzbrojenie: 2 ckm, 4 granatniki, 12 pistoletów maszynowych.
- zawiązek oddziału partyzanckiego w Ośrodku Lida, stan liczebny: 30 żołnierzy,
- zawiązek oddziału partyzanckiego w Ośrodku Iwje-Juraciszki: 30 żołnierzy.
- grupa Kedywu Ośrodka Szczuczyn: 27 żołnierzy.
- grupa Kedywu Ośrodka Baranowicze: 12 żołnierzy.
- grupa Kedywu Ośrodka Stołpce: 12 żołnierzy.
- grupa Kedywu Ośrodka Lida: 12 żołnierzy.
W styczniu 1944 r., do lasu przeszła cała kompania terenowa Wasiliszki - "Pastwisko", dowodzona przez por. "Antoniego". W lutym 1944 r., została ona włączona do II Batalionu 77 Pułku Piechoty. W tym samym miesiącu z oddziału ppor. "Ragnara", wydzielonego z I Batalionu, utworzono zalążek Batalionu IV.
Od marca rozpoczęto mobilizację kompanii terenowych batalionu "Irena" formując z nich nowy V Batalion 77 Pułku Piechoty AK, dowodzony przez kpt. Stanisława Truszkowskiego "Sztremera".
W tym samym miesiącu Ośrodek Szczuczyn zmobilizował VII Batalion 77 pp. AK składający się początkowo z 3, a następnie z 4 kompanii, plutonu szturmowego, plutonu gospodarczego i zwiadu konnego. Dowódcami byli kolejno: ppor. Bojomir Tworzyański "Ostoja", por. Jan Piwnik "Ponury" (poległ w walce w Jewłaszach) i ponownie ppor. "Ostoja".
W następnym miesiącu zmobilizowano część sił placówki Bieniewicze i sformowano grupę ppor. "Szczura", którą włączono do IV Batalionu 77 Pułku Piechoty AK.
Z oddziałów partyzanckich Ośrodka Iwje-Juraciszki, dowodzonych przez ppor. Bułhak-Bałahowicza "Zdroja" i ppor. Jana Redzika "Nowinę", utworzono 1 i 2 kompanię VI Batalionu 77 Pułku Piechoty AK. 3 kompania powstała z reszty żołnierzy zmobilizowanych w placówce Bieniewicze i skierowanych do Ośrodka Iwje-Juraciszki. 4 kompanię, dowodzoną przez sierż. Krawczenkę "Ordona", sformowano już podczas trwania akcji "Burza".
Dowódcą VI Batalionu 77 pp. AK został por. Stanisław Dedelis "Pal", dotychczasowy komendant Ośrodka Iwje-Juraciszki.
W maju 1944 r., znad Niemna odkomenderowany został por. "Lew" z pełną kompanią. Wskutek nadmiernego rozrostu I Batalionu, przydzielono go do VII Batalionu.
W czerwcu 1944 r., oddział partyzancki "Bohdanka" przekształcono w VIII Batalion 77 pp. AK. Dowodzili nim kolejno: por. Władysław Mossakowski "Jastrzębiec", ppor. Tadeusz Drobniak "Jarosz" ppor. Józef Zwinogrodzki "Turkuć". Batalion składał się z 2 kompanii, plutonu broni ciężkiej i zwiadu konnego.
Kolejny etap organizacyjny Okręgu Nowogródek AK zapoczątkowano w marcu 1944 r. Polegał on na utworzeniu pięciu zgrupowań partyzanckich, których liczebność i struktura organizacyjna w połowie 1944 r., wyglądały następująco:
Zgrupowanie Nadniemeńskie "Południe".
Stan liczebny: 2 030 żołnierzy.
Dowódcy:
 kpt. Józef Świda "Lech".: czerwiec/lipiec 1943 - marzec 1944 r.
 mjr Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz".: połowa marca - 5 sierpnia 1944 r.
Sztab.
Stan liczebny: 20 żołnierzy.
Pluton żandarmerii.
Stan liczebny: 20 żołnierzy.
I Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 400 żołnierzy.
Dowódca:
kpt. Władysław Żogło "Zych".
Adiutant:
ppor. Kazimierz Dogil "Sawko".
Lekarz oddziału:
ppor. Antoni Łozowski "Brodacz".
1 kompania (w połowie maja odkomenderowana do VII Batalionu).
Dowódca:
ppor. Jan Wasiewicz "Lew".
2 kompania.
Dowódca:
ppor. Józef Klukiewicz "Bartek".
3 kompania.
Dowódca:
ppor. Jerzy Dąbrowski "Dąb".
IV Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 1 000 żołnierzy.
Dowódca:
ppor. Czesław Zajączkowski "Ragnar".
Adiutant:
ppor. Piotr Szymkowicz "Pietia".
Lekarz oddziału:
ppor. Bronisław Oszmian "Demon".
1 kompania.
Dowódca:
ppor. Alfred Matulewicz "Fred".
2 kompania.
Dowódcy:
ppor. Jerzy Bokłażec "Pazurkiewicz".: ?? - kwiecień 1944 r.
ppor. Jerzy Leszczyński "Lotnik".: ?? - 18 maja 1944 r.
ppor. Józef Jagielski "Pion".
3 kompania.
Dowódcy:
sierż. N.N. "Zając".
ppor. Jarosław Kmita "Aleksander".: ?? - 5 marca 1944 r.
 sierż. podch. Władysław Kołodziński "Ali".
Zastępca dowódcy:
ppor. Franciszek Cieplik "Hatrak".
Kompania broni ciężkiej.
Dowódca:
ppor. Włodzimierz Citowicki "Mewa".
Kompania samochodowa.
Dowódca:
ppor. Jerzy Bokłażec "Pazurkiewicz".
Kompania szkolna.
Dowódca:
ppor. Jarosław Kmita "Aleksander".: ?? - koniec kwietnia 1944 r.
ppor. Niekrasiewicz "Zemsta".
VIII Batalion 77 Pułku Piechoty AK "Bohdanka".
Stan liczebny: 300 żołnierzy (w stanie organizacji).
Dowódcy:
por. Tadeusz Mossakowski "Jastrzębiec".: ?? - 8 czerwca 1944 r. (poległ).
por. Tadeusz Drobniak "Jarosz".: czerwiec - lipiec 1944 r. (ranny).
ppor. Józef Zwinogrodzki "Turkuć".
Adiutant:
ppor. Julian Horodecki "Tor".
1 kompania.
Dowódca:
ppor. Józef Zwinogrodzki "Turkuć".: ?? - kwiecień 1944 r.
2 kompania.
Dowódca:
ppor. Wacław Janikowski "Jurand".
3 kompania.
Dowódca:
ppor. Leszek Kozłowski "Gaston".: ?? - 8 czerwca 1944 r. (poległ).
4 kompania.
Dowódca:
kpr./ppor. cz. w. Józef Abłażej "Bohun".
2 Szwadron 26 Pułku Ułanów.
Stan liczebny: 80 ułanów.
Dowódca:
rtm. Jan Skrochowski "Ostroga".
1 Kompania Saperów.
Stan liczebny: 100 żołnierzy.
Dowódca:
por. Józef Łubikowski "Sybirak".
2 Kompania Saperów.
Stan liczebny: 100 żołnierzy.
Dowódca:
kpt. N.N. "Bosak".
Zgrupowanie "Północ".
Stan liczebny: 1 050 żołnierzy.
Dowódca:
por. Jan Borysewicz "Krysia".
II Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 650 żołnierzy.
Dowódca:
por. Jan Borysewicz "Krysia".
Adiutant:
sierż. Franciszek Załuski "Socha".
Lekarz oddziału:
ppor. Ryszard Fidelski "Burda".
Kapelan:
ks. ppor. cz. w. Ignacy Kryński "Poważny".
1 kompania.
Dowódca:
por. Jan Borysewicz "Krysia".
2 kompania.
Dowódca:
rtm. Antoni Borowicz "Antoni".
3 kompania.
Dowódca:
ppor. Kazimierz Krzywicki "Wiesław".
Kompania zapasowa:
Dowódca:
ppor. Aleksander Dziakiewicz "Oleś".: 1 maja 1944 - ??
V Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny 400 żołnierzy.
Dowódcy:
kpt. Stanisław Truszkowski "Sztremer".: ?? - 3 lipca 1944 r.
kpt. Bolesław Wasilewski "Bustromiak".
Adiutant:
ppor. Józef Wierzbicki "Wróblewski".
Lekarz oddziału:
ppor. Jerzy Przyszwa-Strzeszewski "Janko".
Kapelan:
- ks. Piotr Siczek "Piotr".
1 kompania.
Dowódca:
ppor. Józef Malinowski "Horyń".
2 kompania.
Dowódca:
kpt. Stanisław Szabunia "Licho".
3 kompania.
Dowódcy:
ppor. Czesław Stecewicz "Śmiały".: ?? - kwiecień 1944 r.
por. Jan Bobin "Kalina".
Zgrupowanie "Wschód".
Stan liczebny: 1 200 żołnierzy.
Dowódca:
kpt. Stanisław Dedelis "Pal".
III Batalion 77 Pułku Piechoty AK (UBK).
Stan liczebny: 600 żołnierzy.
Dowódca:
ppor. Bolesław Piasecki "Sablewski".
Adiutant:
ppor. Jan Wyszomirski "Wroński".
Lekarz oddziału:
- dr. Stefan Goebel "Kreczetow".
Kapelan:
- ks. Mieczysław Suwała "Oro".
1 kompania.
Dowódca:
ppor. Stanisław Karolkiewicz "Szczęsny".
2 kompania.
Dowódca:
ppor. Ryszard Reiff "Jacek".
3 kompania.
Dowódcy:
ppor. Stanisław Hniedziewicz "Olgierd".: ?? - 8 lipca 1944 r.
ppor. Andrzej Krasiński "Bojar".
VI Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 600 żołnierzy.
Dowódca:
kpt. Stanisław Dedelis "Pal".
Adiutant:
pchor. Władysław Kondratowicz "Michał", "Lot".
Lekarz oddziału:
ppor. N.N. "Wiatr", "Angloameryka".
Kapelan:
- ks. Piotr Siczek "Piotr".
1 kompania.
Dowódcy:
ppor. Zdzisław Bułak-Bałachowicz "Zdrój".: ?? - 7 lipca 1944 r. (poległ).
ppor. N.N. "Dąb".
2 kompania.
Dowódca:
ppor. Jan Redzik "Wierzba", "Nowina".
3 kompania.
Dowódcy:
ppor. Kuszelewski "Sulima", "Ola".
ppor. Jan Pilecki "Artur".
Zgrupowanie "Zachód".
Stan liczebny: 800 żołnierzy.
Dowódcy:
ppor. Bojomir Tworzyański "Ostoja".: 15 marca - połowa kwietnia 1944 r.
por. Jan Piwnik "Ponury".: połowa kwietnia - 16 czerwca 1944 r. (poległ).
ppor. Bojomir Tworzyański "Ostoja".
VII Batalion 77 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 780 żołnierzy.
Adiutanci:
ppor. Bronisław Filipowicz "Mały".: ?? - 16 czerwca 1944 r.
chor. Wacław Ługowski "Burza".
Lekarz:
- dr. Jan Kondrat "Jontek".
1 kompania.
Dowódcy:
ppor. Jan Borysewicz "Bzura".: ?? - połowa kwietnia 1944 r.
ppor. Bojomir Tworzyański "Ostoja".: 15 marca - 16 czerwca 1944 r.
por. Jan Woźniak "Kwaśny".
2 kompania.
Dowódca:
ppor. Eugeniusz Klimowicz "Okoń".
3 kompania.
Dowódca:
ppor. Jan Wasiewicz "Lew".: ?? - maj 1944 r.
4 kompania.
Dowódca:
por. "Kwaśny".: ?? - 17 czerwca 1944 r.
ppor. Trzeciak "Aleksander".
Zgrupowanie Stołpeckie.
Stan liczebny: 880 żołnierzy.
Dowódca:
por. Adolf Pilch "Góra", "Dolina".
Sztab, żandarmeria i kwatermistrzostwo.
Stan liczebny 50 żołnierzy.
I Batalion 78 Pułku Piechoty AK.
Stan liczebny: 400 żołnierzy.
Dowódca:
por. Witold Pełczyński "Dźwig".
Zastępca:
por. Jerzy Pietrzyński "Helski".
Adiutant:
chor. Stefan Andrzejewski "Wyżeł".
1 kompania.
Dowódcy:
 plut. z cenz. Józef Zujewski "Mak".: ?? - 25 maja 1944 r. (poległ).
ppor. Franciszek Baumgart "Dan".: 25 maja 1944 - ??
2 kompania.
Dowódcy:
plut. pchor. Stanisław Pilarski "Zew".
por. Witold Lenczewski "Strzała".: 25 maja 1944 - ??
3 kompania.
Dowódca:
por. Jerzy Pietrzyński "Helski".
27 Pułk Ułanów AK.
Stan liczebny: 350 żołnierzy.
Dowódca:
chor. Zdzisław Nurkiewicz "Nieczaj", "Noc".
1 szwadron.
Dowódca:
st. wachm. Jan Jakubowski "Dąb".
2 szwadron.
Dowódca:
ppor. Józef Niedźwiecki "Szary", "Lawina".
3 szwadron.
Dowódca:
ppor. Narcyz Kulikowski "Sum".: ?? - 29 września 1944 r.
4 szwadron.
Dowódca:
ppor. Aleksander Pietrucki "Jawor".
Szwadron ckm.
Stan liczebny: 80 żołnierzy.
Dowódca:
rtm. Jarosław Gąsiewski "Jar", "Grot".
Ponadto Okręg dysponował oddziałami samodzielnymi lub w dyspozycji Komendy:
1 szwadron 26 Pułku Ułanów.
Stan liczebny: 70 żołnierzy.
Dowódca:
por. Tadeusz Dietrych "Ślepowron".
Kompania łączności.
Stan liczebny: 70 żołnierzy.
Dowódca:
por. N.N. "Juz".
Kompania lotnicza.
Stan liczebny: 90 żołnierzy.
Dowódca:
por. N.N. "Dzwon".
Oddział Ośrodka "Hart".
Stan liczebny: 80 żołnierzy.
Zsumowanie wyżej wymienionych sił daje liczbę 6 250 żołnierzy w polu. W lipcu 1944 r, z sieci konspiracyjnej AK, utworzono jeszcze kilka nowych oddziałów. Do VII Batalionu dołączyła kompania, zmobilizowana z sieci terenowej Ośrodka Szczuczyn i licząca około 250 żołnierzy. Z kolei do II Batalionu kolejna, nieco mniej liczna kompania.
W Ośrodkach Baranowicze i Nieśwież sformowano 2 jednostki batalionowe, liczące nie mniej niż 800 żołnierzy.
***
Zasadniczy wpływ na rozwój partyzantki w Okręgu "Nów", miała postawa Komendanta Okręgu ppłk Janusza Szlaskiego "Prawdzica", "Borsuka", który na rozbudowę oddziałów partyzanckich położył największy nacisk. Wynikało to z przeświadczenia o konieczności zorganizowania partyzantki polskiej na terenie Nowogródczyzny, jako tej siły, która miała ochronić społeczeństwo polskie przed terrorem obu okupantów.
Innym powodem takiej, a nie innej decyzji ppłk "Prawdzica" był fakt, iż tam gdzie nie powoływano partyzantki AK, ludzi ściganych przez Niemców oraz chętnych do "lasu" nieuchronnie wchłaniała partyzantka sowiecka.
W Komendzie Okręgu zrozumiano po prostu, że silne oddziały polskie były nie tylko skutecznym instrumentem w walce z niemieckim aparatem okupacyjnym, ale też stanowiły skuteczną przeciwwagę wobec stale rosnącej partyzantki sowieckiej, agresywnie nastawionej do ludności polskiej i realizującej de facto politykę niszczenia polskości na tych ziemiach.
W ocenie tej Komenda Okręgu uznała także, że silne oddziały partyzanckie będą bardzo korzystnym czynnikiem w pertraktacjach z dowództwem sowieckim. Nie było bowiem złudzeń co do tego, że Sowieci liczyć się będą tylko z silnym.
Podsumowując: ppłk "Borsuk" wiązał poważne nadzieje na rozbudowę swoich oddziałów w związku ze spodziewanym uregulowaniem stosunków pomiędzy AK a bolszewikami. Miał pełne prawo do takich wniosków, gdyż już od czerwca 1943 r., jego przedstawiciele prowadzili zaawansowane pertraktacje z dowództwem sowieckim w Puszczy Lipiczańskiej, a jednocześnie Komenda Ośrodka Stołpce doprowadziła do zawarcia porozumienia w Puszczy Nalibockiej.
Do roku 1944 nie powołano w Okręgu odrębnego dowództwa dla oddziałów operujących w terenie. Podlegały one poprzez Komendantów Ośrodków - Komendantowi Okręgu. Sytuacja podległości zgrupowań partyzanckich uległa zmianie dopiero pod koniec niemieckiej okupacji, kiedy to funkcję dowódcy wszystkich oddziałów partyzanckich objął ppłk Maciej Kalenkiewicz "Kotwicz", dotychczasowy dowódca Zgrupowania Nadniemeńskiego.
Rozwiązanie to było jednak mocno spóźnione i tym samym iluzoryczne, gdyż Kalenkiewicz pochłonięty planowaniem Operacji "Ostra Brama" nie tylko nie był w stanie dowodzić oddziałami partyzanckimi Okręgu, ale nie zdołał nawet zapewnić od strony organizacyjnej ich udziału w planowanym przez siebie przedsięwzięciu.
W okresie zima/wiosna 1943 r., ciężar pracy Okręgu Nowogródzkiego przeszedł definitywnie z pracy konspiracyjnej na działania partyzanckie. Od tego czasu Komendanci Obwodów/Ośrodków zaczęli sukcesywnie wychodzić w pole, obejmując dowodzenie batalionami i zgrupowaniami partyzanckimi.
Niektóre struktury terenowe wręcz rozwiązywano, a ich teren przydzielano bezpośrednio, jako zaplecze, dowódcom batalionów partyzanckich (np. Obwód/Ośrodek Lida). Pod koniec zimy 1944 r., w pole wyszli także Komendant i Szef Sztabu Okręgu Nowogródek, do końca okupacji kierując działalnością podległych sobie sił z "lasu".
Jest to ewenement w skali całej Armii Krajowej, gdyż komendanci okręgów przez cały czas kierowali pracą organizacyjną w sposób konspiracyjny, wyjątkiem może być jeszcze Komenda Okręgu Wilno w końcowym okresie okupacji.
Koniec części pierwszej.
|
